De rest van het artikel ‘Technologie is niet waarde-neutraal’ in de rubriek Ethiek gaat over axiologisch ontwerpen, dat wil zeggen met het terdege rekening houden met de psychologische en sociologische effecten. Het uitgangspunt is dat technologie intrinsiek waarde-geladen en waarde-scheppend is (aflevering 9). In aflevering 10 treffen we vijf stellingen die vervolgens uitgewerkt worden. Ze luiden zo:
1. Technologie komt tot stand vanuit het nastreven van waarden en resulteert in de creatie en transformatie van waarden.
2. Technologie vereist de creatie van meer en andere technologie; meerdere nieuwe technologieën ontwikkelen zich tezamen als functioneel verbonden combinaties en vormen evoluerende ecologieën van technologieën.
3. Technologie vormt ons lichaam en onze bewegingen in een door de mens gecreëerde ’tweede natuur’ en is dus sterk gewoontevormend, zowel op het niveau van het individu als van de samenleving.
4. Technologie verandert de aard van de machtsdynamiek op onvoorspelbare manieren en creëert een omgeving die sommige mensen bevoordeelt ten opzichte van anderen, waardoor er een selectiedruk ontstaat die mensen dwingt nieuwe technologieën over te nemen en zich eraan aan te passen.
5. Technologie beïnvloedt het soort ideeën dat we waarderen, de kwaliteit van onze aandacht en onze opvattingen over onszelf en de wereld.
Bij de eerste stelling hoort ook de constatering dat de bedoeling vaak niet bereikt wordt. Zo zouden sociale media mensen dichter bij elkaar brengen, maar het omgekeerde gebeurt. De tweede stelling stelt dat hoe verder een technologie zich ontwikkelt, hoe meer andere technologieën er in haar kielzog ontstaan. Ons geweldige aanpassingsvermogen is niet gestopt omdat we tegenwoordig voornamelijk in door de mens gecreëerde (technologische) omgevingen leven. De derde stelling stelt dus dat technologie ons past als een mouw (aflevering 11). En we moeten mee, zegt de vierde stelling. Zonder smartphone leven kan haast niet meer. In een cascade van sociale druk moeten we onze persoonlijkheden, wereldbeelden en waardesystemen aan de nieuwe realiteit aanpassen. Afhankelijk van hoe ze gebruikt en geïmplementeerd wordt, kan dezelfde technologie macht zowel centraliseren als decentraliseren (aflevering 12). China creëert met deze technologie een gecentraliseerd systeem voor een hoge mate van sociale controle, terwijl Big Tech hun gecentraliseerde macht gebruikt om hun winst zo groot mogelijk te maken. De vijfde stelling luidt dat alle technologieën onze geest – onze ideeën, aandacht en realiteitszin – vormen. Het vliegtuig heeft onze perceptie van tijd en ruimte veranderd. De ‘selfie’ heeft niet alleen ons zelfbeeld veranderd, maar ook ons gevoel van wat aantrekkelijk en op het gebied van zelfexpressie gepast is.
Zo komen we bij de kwestie hoe we technologieën gaan creëren met deze vijf stellingen als kernprincipes in het achterhoofd (aflevering 13). We zitten om te beginnen al opgescheept met een onbedoelde planetaire opeenstapeling van tech-lagen. De mensheid staat aan de vooravond van een reeks mogelijke toekomsten, maar de geschiedenis leert ons dat, zonder een verandering van onze fundamentele benadering, technologie onze geest, onze relaties en onze culturen zal blijven ondermijnen. Het kan in principe ook de goede kant op. Wetgeving is belangrijk, maar een positieve toekomst is vooral afhankelijk van die elementen die inherent zijn aan het ontwerp van de technologieën zelf.
Ethiek en waarden moeten in een ontwerpproces voorop gaan, waarna de techniek op gepaste afstand volgt (aflevering 15). Er bestaan al zulke benaderingen, dus vormen die een goed startpunt. Wel moeten hele verzamelingen van functioneel verweven technologieën de basiseenheid worden voor het analyseren van de tweede- en derde-orde-effecten op alle terreinen van het menselijk leven. Soms lijken technologieën gelijkheid te bieden, maar is dat bij nader onderzoek niet waar. Een eerlijke verdeling van de macht is dus een belangrijk punt.
Op weg naar een wenselijke toekomst moeten we ons opnieuw over de menselijke aard en conditionering buigen, en bestuderen hoe die twee op elkaar inwerken om het menselijk gedrag en dus de ervaring van het mens-zijn te beïnvloeden. De dynamiek van wat ons tot mens maakt is een onvermijdelijk onderdeel van de gevolgen die uit alle innovaties voortvloeien. Terwijl we buitengewone nieuwe capaciteiten hebben ontwikkeld, heeft onze geschiedenis van nihilistisch ontwerp de beschaving een hoek in gedreven, met mogelijk existentiële gevolgen. Toekomstige technologieën moeten worden ontworpen volgens methoden die menselijke waarden dusdanig serieus nemen dat ze door hun grenzen – denk aan gezond verstand, waardigheid en rechtvaardigheid – ingeperkt worden.
Zie ook technologie is niet waarde-neutraal en technologie en ideologie.
We zullen van Daniel Schmachterberger in 2025 ook nog het artikel ‘Denken over vooruitgang’ in twee delen op 4eco publiceren.
