Ecopedia

Earth Systems Science staat (in tegenstelling tot de Global Change-benadering) voor een geïntegreerde benadering (van de geosfeer, de hydrosfeer, de atmosfeer en de biosfeer samen), door de aarde als een samenhangend systeem te zien en wel in het perspectief van heel zijn duizelingwekkende geschiedenis, van 4,5 miljard jaar dus. Daarmee voegt de natuurwetenschap zich in de algehele wetenschap die zich bezig houdt met het grote raamwerk. Het principe van deze nieuwe Earth Systems Science wordt in aflevering 8 van het artikel ‘De aarde leeft!’ in de rubriek Ecologie in een figuur eenvoudig weergegeven.

Earth Systems Science is vooralsnog niet in staat het geheel te overzien, en heeft dus nog wel behoefte aan een overkoepelende theorie. Westbroek stelt zich in aflevering 10 van het artikel ‘De aarde leeft!’ in de rubriek Ecologie de vraag: Is de Gaia-hypothese die nieuwe theorie? Het is een vraag die hij (nog) niet kan beantwoorden. Het principe van deze nieuwe Earth Systems Science kan in een figuur eenvoudig worden weergegeven.

Ecologie kan gedefinieerd worden als de wetenschappelijke studie van de coöperatieve en competitieve relaties die zijn ontstaan tussen organismen binnen ecosystemen, en hoe deze relaties dienen om energie en materiële hulpbronnen te verdelen onder de soorten die het ecosysteem vormen.

Economie kan gedefinieerd worden als de studie van economisch gedrag en de efficiënte verdeling van schaarse hulpbronnen onder concurrerende gebruikers binnen de menselijke samenleving.

De parallellen liggen voor de hand; aangezien mensen deel uitmaken van de ecosfeer en de economie hulpbronnen (energie en materiaal) aan de ecosfeer onttrekt, zou met recht gesteld kunnen worden dat de economie een tak van de menselijke ecologie moet zijn. Maar helaas zijn de conceptuele grondslagen van de twee disciplines sinds hun ontstaan steeds verder uit elkaar gegroeid. Zie hierover aflevering 4 van het artikel ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie.

Met de mechanistische kijk van Descartes werd het universum bezien als ‘een enorme machine, door God opgewonden om eeuwig te blijven tikken.’ De menselijke geest observeert die wereld ‘daarbuiten’ als een afzonderlijk object (vandaar het begrip ‘objectieve kennis’). En met (schijnbaar universele) natuurkundige wetten leek het universum inderdaad een mechanische machine. Dit bevrijdde de mens van religieus bijgeloof en andere vormen van onredelijkheid en hielp een nieuwe mythe van menselijke dominantie over de natuurlijke wereld te verankeren. Het verschafte ook een conceptueel kader voor het moderne economisch denken, waarin marktgedrag gemodelleerd werd als ‘de mechanica van het nut en het eigenbelang’. De grondleggers zagen het economische proces als een onafhankelijke en ‘zichzelf in stand houdende circulaire stroom tussen productie en consumptie,’ waarbinnen ‘volledige omkeerbaarheid, net als in de mechanica, de algemene regel is.’

Vanuit een ecologisch perspectief is dit een pure dwaling. Het gaat voorbij aan de winning van grondstoffen en de (over)belasting van de bodem, aan een hele reeks van materiaaltransformaties en aan de manier waarop de materiaalstroom uiteindelijk in de ecosfeer geloosd wordt in de vorm van afval (vervuiling). In de neoliberale theorie ontbreekt het aan een realistische weergave van de relatieve schaarste aan energie en hulpbronnen, van de functionele dynamiek, van sociale relaties, van de onderlinge afhankelijkheden tussen soorten en van de tijdsafhankelijke processen die de kern vormen van het ecosysteemdenken.

Natuurlijke hulpbronnen zijn geen product van menselijk vernuft maar van de natuur. Maar neoliberale economen hebben zelfs land/grondstoffen als aparte factor uit hun productiefuncties geschrapt, door ze te verwarren met financieel kapitaal en ze te definiëren als ‘externaliteiten’, als marktonvolkomenheden. Het is feitelijk een ontkenning van het bestaan van onverwachte omslagpunten of andere ernstige risico’s.

Beter dan in het neoliberale economische paradigma zou de economische wetenschap een realistische weergave moeten modelleren van de menselijke gedragsecologie, erkennen dat de Homo sapiens een product is van de evolutie en verschillende veranderlijke genetische kenmerken deelt met andere soorten, waardoor we ‘nieuwe’ hulpbronnen automatisch uitputten, waarna ineenstorting volgt (aflevering 5). Zie ook hachelijke economisch-ecologische situatie en modernistisch wereldbeeld.

De grootste gemene deler van alle heersende ecologische crises is het grootschalig ecologisch disfunctioneren van de mens. Dit is een echt mondiaal meta-probleem; het is potentieel fataal voor de beschaving en wordt, paradoxaal genoeg, geheel door ons zelf veroorzaakt. William Rees onderzoekt in zijn artikel ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie hoe verschillende van de belangrijkste oorzakelijke mechanismen zijn samengevloeid om een mondiaal economisch systeem voort te brengen, waarvan het conceptuele kader, de operationele vooronderstellingen en de feitelijke praktijken pathologisch onverenigbaar zijn met de ecosystemen die het in stand houden. Onder deze omstandigheden is eco-vernietiging onvermijdelijk.

De serie items over zijn artikel op Ecopedia bestaat uit cognitieve zinsbegoocheling en ecologie en economie, definities en paralellen en principe van maximaal vermogen en tweede wet volgens Rees en tweede wet en duurzaamheid en complexiteitstheorie volgens Rees en hachelijke economisch-ecologische situatie..

Bij het begrip voedselpiramide wordt gesteld dat het begrip natuurlijk kapitaal, dat wil zeggen de natuurlijke basis waarop onze economie berust, door economen geheel veronachtzaamd wordt. Eén groep ecologen doet dat niet. Dat zijn de ecologische economen (niet te verwarren met de milieu-economen, die het milieu als onderwerp kunnen hebben, maar gangbaar economisch kunnen denken). De ecologisch-economen plaatsen de (cirkel van de) economie binnen de (cirkel van de) natuur. Dit wordt grafisch weergegeven in aflevering 3 van het artikel ‘Ons geldsysteem als netwerk van complexe stromen’ in de rubriek Ontwrichting. Hier wordt dit onderscheid ook verder aangekaart. Ecologisch-economen hebben meestal nog wel een zeker geloof in het bestaande paradigma (bijvoorbeeld Tim Jackson met het Paradigmaserieboek Welvaart zonder groei); dat wil zeggen, het zijn nog niet per se radicalen, zoals de theoretici en practici van het Paradigmaserieboek Ontgroei (Degrowth) dat wel zijn. De laatsten willen beslist niet meer volgens de geijkte paden denken, maar omdenken om tot iets nieuws, iets anders te komen. Zie ook primaire economie, economie van de natuur en kapitalisme.

Belangrijke namen op het gebied van de ecologische economie zijn Herman Daly, Kenneth Boulding en Robert Costanza, oprichters van de International Society for Ecological Economics.

Ecologische economie richt zich op de relaties tussen ecosystemen en economische systemen in de breedste zin van het woord. De ecologische economie onderkent dat reële economieën volledig afhankelijk zijn van energie. De heersende orthodoxe economische theorie is daar blind voor en daardoor zijn onze instellingen en burgers dat ook. Deze onjuiste visie heeft enorme gevolgen voor onze toekomst. Dit inzicht is cruciaal.

Dertig jaar geleden pionierde de ecologische economie met een systeembenadering van de economie, maar helaas werd ze al snel gedomineerd door een enge focus op ecosysteemdiensten, monetaire waardering van het natuurlijk kapitaal en conventioneel economisch denken. Wij hebben, zo schrijft Nate Hagens in zijn artikel ‘Economisch denken voor de toekomst – voorbij het superorganisme’ in de rubriek Economie, dringend behoefte aan een nieuwe set van wegwijzers en principes die niet alleen de ecologie omvatten, maar ook de biologie, psychologie, fysica en emergente gedragingen. Zie daarover ook toekomstperspectief volgens Nate Hagens. Onderaan bij superorganisme staan alle links binnen Ecopedia.

In aflevering 17 van het artikel ‘Ontgroeien: een theorie van radicale overvloed’ in de rubriek Economie komt aan de orde dat een plafond aan de materiële doorvoer theoretisch de voorwaarden voor een ecologische economie zou kunnen scheppen. Maar daarbij zit de Lauderdale Paradox ons in de weg. Die stelt namelijk dat er een omgekeerde correlatie bestaat tussen ‘particuliere rijkdom’ en ‘publieke rijkdom’, zodat een toename van de eerste alleen ten koste kan gaan van de tweede. Voor een ecologische economie moeten we de Lauderdale-paradox omkeren: door de economie te reorganiseren rond het genereren van een overvloed aan publieke rijkdom, zelfs als dit ten koste gaat van de particuliere rijkdom.

En eigenlijk gaat het hele artikel van William Rees ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie over het verschil tussen gangbare en ecologische economie. Dat komt samen in een hachelijke economisch-ecologische situatie.

Er heeft ‘marktfalen’ plaats als de ‘prijzen’ de fysieke realiteit niet goed weergeven. Hoe hoger het niveau van economische ontwikkeling, hoe sterker de tendens om geld als een abstractie op te vatten in plaats van als een maatstaf van iets concreets. Op deze manier kan een economie een hoge vlucht nemen terwijl ondertussen de ecologie aftakelt. Dat geldt met name wanneer een samenleving haar toevlucht neemt tot geldontwaarding of overvloedige kredietverlening teneinde de oprukkende fysische grenzen te omzeilen en een kunstmatige welvaart te bevorderen, want in dat geval raakt de economie volledig losgezongen van de concrete ecologische realiteit. Met overbelasting en ineenstorting als het onvermijdelijke gevolg. Tot zover ‘Biofysische grenzen: ecologische uitputting’, inleiding bij de rubriek Ecologie. In het artikel ´Wereld-systeem in crisis´ wordt geconcludeerd dat het kapitalistisch systeem op zijn einde loopt. Er zal steeds meer sprake zijn van marktfalen; de economische wetenschap kan de gang van zaken onvoldoende verklaren. Verder komt deze thematiek aan de orde in de drie contradictie-artikelen: zie ‘Drie contradicties van het kapitalisme’. Zie ook functies van geld, geldcontradictie, geldcreatie en geldsysteem. En tevens economische groei, expansie en economisch paradigma. Plus nog financiële crisis en schuldencrisis.

Hoe verloopt de regulatie van de populaties op de verschillende voedselniveaus? Dat komt aan de orde in aflevering 75-77 en 85 in serie 3 van het artikel ‘Wat is ecologie?’ Op elk niveau wordt het aantal organismen beperkt door de hoeveelheid voedsel, gevormd door het niveau eronder. In de praktijk zien we dat de primaire consumenten over het algemeen weinig invloed hebben op het producentenniveau. Anderzijds lijkt de omvang van het primaire consumentenniveau wel van invloed op de niveaus van de secundaire en tertiaire consumenten. De aantallen afbraakorganismen worden bepaald door de hoeveelheid organisch materiaal van dode producenten en consumenten.

Dus behalve de producenten en kennelijk de primaire consumenten worden alle voedselniveaus beperkt door de beschikbaarheid van voedsel. Meer hierover in de bovengenoemde afleveringen.

Zie hieraan voorafgaand het stuk Ecomodernisme tegenover milieubeweging. Ecomodernist Ted Nordhaus verwijt daar de milieubeweging een gebrek aan geloof in grootschalig, gecentraliseerd en technocratisch ingrijpen dat volgens hem nodig is bij een ernstige crisis als die van het klimaat. Het resultaat van de milieubeweging, citeert Luttikhuis Nordhaus, is een radicalisme dat een technologische oplossing aanvalt, maar tegelijkertijd honderd procent duurzame energie eist, dat technocratie afwijst maar wel met ongekende snelheid en op ongekende schaal technocratische oplossingen eist. Het benadrukt dat kapitalisme en technologie het probleem vormen en niet de oplossing voor onze hachelijke situatie, maar ontdaan van de slogans en de retoriek eisen de meeste milieuactivisten in principe een kapitalisme met CO2-regulering en heel veel windmolens.

Terzijde: Klopt dit beeld?

Bekijk in dit verband eens het ‘CO2-reductieplan: 25% in 2020’ van Urgenda eens. Is dat geen technische benadering dan? Urgenda presenteert het als ‘een pakket maatregelen als handreiking aan het kabinet’ (en constateert later dat het kabinet er al verschillende van heeft overgenomen). Dit omdat de overheid nog ‘veel mogelijkheden heeft’ om het rechterlijk bevel te halen, als er maar vaart gemaakt wordt. Alle maatregelen samen zijn goed voor een reductie van 10 tot 15 Mton CO2-equivalent. Zie Urgenda’s 40-puntenplan. Het zijn stuk voor stuk maatregelen die geen fundamentele systeemverandering vergen.

Ook wil ik Maurits Groen noemen, die op zijn eentje bijna een milieubeweging is. Hij gaf in het najaar van 2018 het boek ‘Drawdown, het meest veelomvattende plan ooit om klimaatontwrichting te keren’ uit, samengesteld door Paul Hawken. ‘Een krachtige internationale coalitie van eminente onderzoekers, professionals en wetenschappers’ brengt daarin ‘100 realistische en stoutmoedige oplossingen tegen klimaatverandering.’ Alle 100 zijn grondig doorgerekend, niet alleen wat hun bijdrage aan de koolstofreductie betreft, maar ook welke investeringen ze vergen en wat hun financiële rendement is. Het boek is bovendien rijk geïllustreerd. Het bleef qua publiciteit nogal onder de radar, maar werd opgepikt door bedrijven.

De Nederlandse milieubeweging is helemaal niet zo antikapitalistisch of zweverig.

Nu weer verder met Nordhaus.

Nordhaus vindt dat met die door hem geschetste houding van de milieubeweging niets mis is, maar met een passende reactie op een serieuze noodtoestand heeft het volgens hem weinig te maken.

Als ik hier commentaar op mag geven: Nordhaus past dezelfde debatingtruc toe die ecomodernisten bij herhaling toepassen: de tegenstander verwijten maken om de eigen oplossing in een mooier daglicht te plaatsen. Maar hoe hún oplossing werkelijkheid moet worden, wordt net zo min duidelijk. Wat dat betreft verwijt de pot de ketel dat hij zwart ziet.

De milieubeweging is voor ecomodernisten gewoon de tegenstander. Die wordt verweten dat ze tegen genetisch gemanipuleerde gewassen is, alsof dat volgens het IPCC-rapport over de landbouw van 9 augustus 2019 dan wel dé oplossing voor het klimaatprobleem zou zijn. Dat is niet zo. Het IPCC vraagt drastische maatregelen, maar niet per se deze.

De milieubeweging is ook heel dom tégen kernenergie, dé ecomodernistische oplossing voor het energieprobleem. Het is waar dat de milieubeweging de discussie uit de weg gaat of we niet veel eenvoudiger móeten gaan leven (helemaal niet meer vliegen bijvoorbeeld) en daarmee het energieprobleem nogal ‘laat hangen’. Maar het is evenzeer waar dat Engeland graag een kerncentrale wilde en dat dat mislukt is, ondanks een heel grote portemonnee. Mijn eigen voldoende bezwaar tegen kernenergie is dat het met de handhaving van de veiligheid van de centrales gedaan is, mocht de wereld tot klimaatchaos vervallen. [voldoende link naar voldoende voorwaarden] Kernsplitsing is juist níet een technologie van deze tijd. De milieubeweging is trouwens vóór moderne windmolens en hoopt op nieuwe technieken voor hogere rendementen bij zonnepanelen en accu’s.

Het ecomodernisme gaat zelf juist de discussie uit de weg die ik in het artikel ‘Te laat’ in de rubriek Complexiteit aanga over alle barrières die een effectieve aanpak van het klimaatprobleem in de weg staan. Het is wel héél eenvoudig om dit samen te vatten als ‘het manco van het kapitalisme is het afwentelen van milieukosten’. Het is veel meer dan dat. En als je zelf stelt dat het neoliberalisme uit de hand gelopen is, wat doe je als ecomodernist dáár dan aan?

Juist als het tot een grootschalig, gecentraliseerd en technocratisch ingrijpen in het huidige systeem komt, moet het wel verkeerd aflopen. (Terzijde: Deze ecomodernistische droom is weer wat anders dan wat Martin Sommer totalitair noemt als hij zegt ‘Zij willen een heel andere samenleving’. Het ecomodernisme is mijns inziens zonder vooruitziende blik, de milieubeweging is met een beetje ervan.) Niet alleen doordat eigenbelang dan het algemeen belang overschaduwd, ook omdat we bij de complexiteit geleerd hebben dat dan zeker de verkeerde keuzes worden gemaakt.

Net als bij het boek De tovenaar en de profeet hebben we hier te maken met twee wereldbeelden. En net als bij de auteur Charles Mann is het ook in een zekere mate een schijntegenstelling. Er worden twee visies tegenover elkaar geplaatst die niet helemaal tegengesteld zijn.

In het artikel ‘Klimaatcrisis: grote woorden, kleine daden’, in de NRC van 26 juli 2019 doet Paul Luttikhuis, klimaatcorrespondent van de NRC, verslag van de manier waarop het ecomodernisme over de oplossing van het klimaatprobleem denkt. Hij haalt hiervoor een ‘fascinerend’ essay aan van Ted Nordhaus The Empty Radicalism of the Climate Apocalypse. Ted Nordhaus is directeur van het Amerikaanse Breakthrough Institute. Verwar hem niet met nobelprijswinnaar William Nordhaus. Ik geef hier een ingekorte weergave van het oorspronkelijke artikel van Luttikhuis.

Voor het oplossen van het klimaatprobleem is er eigenlijk een maatschappelijke mobilisatie nodig vergelijkbaar met die van de Tweede Wereldoorlog in de Verenigde Staten. President Roosevelt liet toen de productie van auto’s volledig stilleggen om drie jaar lang alleen nog vliegtuigen, jeeps, tanks en ander oorlogsmaterieel te maken.

Ted Nordhaus – medebedenker van het ‘ecomodernisme’, een stroming die zorgen over klimaatverandering relativeert in het vertrouwen dat technologische innovatie ons op tijd zal redden – schreef zijn essay als een fictief verhaal, over een Amerikaanse president die wordt gekozen nadat het land in korte tijd is geteisterd door een aantal grote klimaatrampen. De president roept de noodtoestand uit en neemt meteen een hele reeks drastische maatregelen.

Iedere burger krijgt maximaal één tank benzine per maand. De president nationaliseert de elektriciteitssector. Hij roept een National Renewable Energy Corporation in het leven om binnen tien jaar 60 procent van de energievoorziening te verduurzamen, en een National Nuclear Energy Corporation die ervoor moet zorgen dat de overige 40 procent tegen die tijd met kernenergie wordt opgewekt. De auto-industrie wordt genationaliseerd en krijgt de opdracht binnen drie jaar alleen nog elektrische auto’s te produceren.

Internationaal eist Nordhaus’ fictieve klimaatpresident ook belangrijke maatregelen. In overleg met zijn Europese partners wil hij de NAVO ombouwen tot een organisatie voor wereldwijde klimaataanpassing. Een Marshall-plan moet arme landen helpen hun energievoorziening te vergroenen en die landen tegelijk minder kwetsbaar maken voor de gevolgen van klimaatverandering.

Je kunt hier lacherig over doen, schrijft Luttikhuis, maar als er werkelijk sprake is van een noodtoestand en de wereld nog maar enkele decennia heeft om het tij te keren (volgens sommigen zelfs minder dan tien jaar), dan zijn zulke maatregelen heel logisch.

Ted Nordhaus denkt echter dat het niet zal komen tot een ‘oorlogsmobilisatie’ van de economie om het klimaat te redden. En dat ligt volgens hem zeker niet alleen aan de tegenstanders van klimaatbeleid. Zelfs radicale klimaatactivisten hoor je zelden pleiten voor zo’n ingrijpende, door de overheid gestuurde aanpak. Dat heeft volgens Nordhaus te maken met de geschiedenis van de milieubeweging. Die is in de jaren ’60 en ’70 ontstaan uit verzet tegen consumentisme en toenemende industrialisering, tegen grootschalige infrastructuur en technologie. Milieuactivisten geloofden in lokale oplossingen, in biologische landbouw. Ze hebben zich steeds verzet tegen genetisch gemanipuleerde gewassen en ze moesten niets hebben van kernenergie. Heel dom van ze, vindt Nordhaus.

Terzijde: Nordhaus refereert volgens mij aan de typisch Amerikaanse geschiedenis rond het blad Co-evolution en dergelijke, iets wat de jeugd van tegenwoordig allang niet meer weet. Paul Luttikhuis vult dit als volgt aan: ‘In Nederland zag je de hang naar een kleinschalige economie bijvoorbeeld bij het wittefietsenplan van Provo in Amsterdam in de jaren 60, bij De Kleine Aarde in Brabant, een in 1972 opgericht centrum dat een alternatief wilde bieden voor de consumptiemaatschappij, en nog later in de massale demonstraties tegen kernenergie.’

Vergelijkt Luttikhuis hier niet appels met peren (en doet Nordhaus dat dan ook)?

Provo hoorde absoluut niet tot de milieubeweging. Die werd pas in 1970 geboren. Provo had nauwelijks een samenhangend plan, geen echte theoretici. Het kreeg misschien veel publiciteit, het maakte veel los, maar was een wegbereider, politiek vooralsnog volstrekt marginaal.

(Even een anekdote: Grappig genoeg was wat technologie betreft het omgekeerde het geval. Ik huurde jarenlang bedrijfsruimte samen met de gewezen provo Rob Stolk, die een drukkerij had. Scholieren vroegen hem vaak of hij voor kleinschaligheid was. Dan wees hij steevast op zijn indrukwekkende Roland-drukpers. ‘Zonder degelijke Duitse technologie kun je niet,’ zei hij dan.)

Aktie Strohalm, Milieudefensie, Natuur en Milieu en Greenpeace waren toen meer dé milieubeweging dan het typische geval van De Kleine Aarde. De Kleine Aarde – geleid door de (gewezen) wetenschapsredacteur van het (Algemeen) Handelsblad (!) – wilde inderdaad de technologie van Schumacher tonen, maar met een koppeling aan de kernenergietechnologie verbind je hier wel twee uitersten.

De kritische techniekfilosofie uit die jaren is trouwens in rook op gegaan. Ik gaf daarover nog de boeken uit: De risico’s van het denken – het treffen tussen Indiaanse spiritualiteit en techniek van Jaap Breeveld (1992) en Kritiek van de technische rede – een onderzoek naar de invloed van de techniek op ons denken van Marc Van den Bossche (1995). Maar naar zulke boeken over o.a. Ellul en Bateson taalt niemand meer, lijkt het wel.

De hang naar een kleinschalige economie is volgens Nordhaus dus ongeschikt om klimaatverandering te bestrijden. Veel klimaatactivisten leggen de schuld van de opwarming van de aarde bij falend kapitalisme, dat niet bereid is milieukosten in de prijs mee te nemen, en bij een uit de hand gelopen neoliberalisme, dat bedrijven veel te veel vrijheid geeft. Juist die afkeer van het neoliberale kapitalisme maakt het voor hen – volgens Nordhaus – bijna onmogelijk te geloven in grootschalig, gecentraliseerd en technocratisch ingrijpen dat past bij een serieuze crisis die (misschien) alleen nog kan worden voorkomen door op zeer korte termijn drastisch op te treden.

Welke discussie voeren we hier? Is het die van ‘technofix tegenover milieubeweging’? Lees daar verder.

Als we ons niet op de dingen maar op de processen concentreren vervagen de grenzen tussen natuur en economie. Dat houdt in dat de economie gehoorzaam is aan natuurlijke principes. Hierover gaat het artikel ‘De natuur van de economie’ in de rubriek Complexiteit. Zie ook economie van de natuur, systeem van de economie, primaire economie, economie van de natuur, ecologisch economen en kapitalisme.

Voedselniveaus vormen op elkaar gezet een voedselpiramide. Het onderste niveau is feitelijk het natuurlijk kapitaal van de niveaus erboven. In de praktijk ligt het onderscheid in voedselniveaus nog niet zo eenvoudig, want niet alleen zijn secundaire consumenten soms tegelijk of tijdelijk primaire consumenten. Maar ook is er een categorie die je dienstverleners kunt noemen, dat wil zeggen dat ze niet goed in het schema passen. De economie van de mens kun je op eenzelfde manier indelen in niveaus van een piramide. En daar is eenzelfde groep dienstverleners te vinden die niet goed in de indeling in niveaus past. (Zie hierover de afleveringen 66-71 in serie 3 van het artikel ‘Wat is ecologie?’) Zo kun je een vergelijking trekken tussen de ‘economie van de natuur’ en de ‘economie van de mens’, waarbij je op het begrip natuurlijk kapitaal uitkomt, de natuurlijke basis waarop onze economie berust en die door economen geheel veronachtzaamd wordt. Zie ook het boek Natuurlijk kapitaal uit de paradigmaserie en voedselweb en voedselniveaus en verder ecologisch economen en primaire economie.

Voedselniveaus vormen op elkaar gezet een voedselpiramide. Het onderste niveau is feitelijk het natuurlijk kapitaal van de niveaus erboven. In de praktijk ligt het onderscheid in voedselniveaus nog niet zo eenvoudig, want niet alleen zijn secundaire consumenten soms tegelijk of tijdelijk primaire consumenten. Maar ook is er een categorie die je dienstverleners kunt noemen, dat wil zeggen dat ze niet goed in het schema passen. De economie van de mens kun je op eenzelfde manier indelen in niveaus van een piramide. En daar is eenzelfde groep dienstverleners te vinden die niet goed in de indeling in niveaus past. (Zie hierover de afleveringen 66-71 in serie 3 van het artikel ‘Wat is ecologie?’) Zo kun je een vergelijking trekken tussen de ‘economie van de natuur’ en de ‘economie van de mens’, waarbij je op het begrip natuurlijk kapitaal uitkomt, de natuurlijke basis waarop onze economie berust en die door economen geheel veronachtzaamd wordt. Zie ook het boek Natuurlijk kapitaal uit de paradigmaserie en voedselweb en voedselniveaus en verder ecologisch economen en primaire economie.

De Lauderdale Paradox stelt dat er een omgekeerde correlatie bestaat tussen ‘particuliere rijkdom’ en ‘publieke rijkdom’, zodat een toename van de eerste alleen ten koste kan gaan van de tweede. Dat wordt bereikt door het verstikken van de laatste. Dit gebeurt mede door ‘kunstmatige schaarste’ te creëren die er voor zorgt dat mensen met elkaar moeten wedijveren om zo productief mogelijk te zijn. Zie aflevering 1 en 15 van het artikel ‘Ontgroeien: een theorie van radicale overvloed’ in de rubriek Economie. Deze paradox werd in 1804 opgemerkt door James Maitland, de achtste graaf van Lauderdale. Publieke rijkdom komt dan overeen met gebruikswaarde, terwijl het bij particuliere rijkdom om ruilwaarde gaat, die dus bij groeiende schaarste toeneemt, wat je bereikt met afgrendeling en toe-eigening. De obsessie van onze samenleving met een stijgend bbp als de voornaamste doelstelling van het overheidsbeleid laat zien hoe diep de Lauderdale-paradox in het politieke gezond verstand is ingesleten. Het is de ultieme triomf van het proces van afgrendeling en toe-eigening: de groei van de ‘particuliere rijkdom’ heeft de plaats ingenomen van het idee van Vooruitgang.

De Lauderdale-paradox openbaart zich nu ook in het proces van ecologische afbraak dat zich op een planetaire schaal om ons heen ontvouwt. Zie aflevering 17. Het grootste publieke goed van allemaal – de integriteit van de planetaire biosfeer – is opgeofferd voor de particuliere rijkdom.

Theoretisch zou een plafond aan de materiële doorvoer de voorwaarden voor een ecologische economie kunnen scheppen. Maar het zou niets veranderen aan de dieper gelegen gewelddadigheid van de moloch, namelijk de logica van de groei zelf. De enige manier om de Lauderdale-paradox op te lossen is door haar om te keren: door de economie te reorganiseren rond het genereren van een overvloed aan publieke rijkdom, zelfs als dit ten koste gaat van de particuliere rijkdom.

Dit vereist een ongekend ingrijpen van de overheid, maar met gerichte actie valt al veel te bereiken. Het zou gaan om ‘Universele Basisdiensten’ en werkgelegenheid. Wat dat zoal inhoudt is te lezen in aflevering 19 en 20 van het artikel ‘Ontgroeien: een theorie van radicale overvloed’ in de rubriek Economie. Mensen zouden minder hoeven te werken zonder dat dit ten koste gaat van hun levenskwaliteit, wat ruimte geeft voor tal van andere dingen. Zo’n economie zou kleiner zijn en tegelijk veel overvloediger. Zo rijst er plotseling een nieuwe paradox op waarin overvloed de antithese van groei blijkt te zijn.

Stringente bezuinigingen vormen nu het toppunt van de Lauderdale-paradox. Daarbij wordt publieke rijkdom opgeofferd voor het genereren van particuliere rijkdom. De ontgroei-these vertegenwoordigt precies het tegenovergestelde. Willen we echt voorkomen dat het klimaat volledig op hol slaat, dan moet het milieuactivisme van de 21e eeuw een nieuwe eis stellen: de eis van radicale overvloed.

Het ontwerp van ons geldsysteem is het onderwerp van het artikel ‘Ons geldsysteem als netwerk van complexe stromen’ in de rubriek Ontwrichting. Het kritiseert (in aflevering 2-5) de gangbare economie omdat deze wetenschap de economie als een gesloten systeem behandelt, als een systeem dat (min of meer) los staat van de biosfeer en het sociale, in plaats van als een open systeem met ‘complex flow networks’. Een ander ontwerp wordt besproken in aflevering 15-16. Zie ook kapitalisme, financiële crisis, schuldencrisis en @nder geld. De doorstroming van materie, energie en informatie komt ook aan de orde in aflevering 5 en volgende van hetzelfde artikel. De efficiëntie wordt hierbij ook wel doorvoerefficiëntie (through-put efficiency) genoemd en tegenover veerkracht gezet.

Alle culturele verhalen, wereldbeelden, religieuze doctrines, politieke ideologieën en academische paradigma’s zijn in feite ‘sociale constructen’. Lees hierover in aflevering 2 van het artikel ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie. Ze zijn dus veranderbaar, als zijn ze ook uiterst taai. In aflevering 22 van het artikel ‘Ingrijpen in systemen’ van Donella Meadows vinden een rijtje hefbomen, van ineffectief naar effectief, waarbij de meest effectieve de paradigmaswitch is.

Het economisch paradigma is verre van eenduidig. Er is ruimte voor allerlei benaderingen. De ene legt de nadruk op privébezit, de ander op staatseigendom, de een op vrije markten, de ander op gereglementeerde markten. Elk economisch paradigma is ook nog eens een veelomvattend sociaal geconstrueerd model dat andere modellen kan bevatten (of weglaten) die op hun beurt ook weer sociale constructen zijn. Zie ook neoliberale economische paradigma en het officiële paradigma van het geldstelsel.

De zogenaamde Kondratieff-cycli, vernoemd naar Nikolaj Kondratjev (1892-1938), zijn lange economische cycli die een fase van groei kennen (de A-fase) en een fase van recessie (de B-fase). Ze worden ook wel (lange) golven genoemd. De looptijd van de eerste cyclus (van eind 18e, begin 19e eeuw) was ruim 60 jaar, die van de vierde (en voorlaatste) was ruim 40 jaar, die van de laatste kan nog korter worden. In twee noten wordt in aflevering 5 en 6 van het artikel artikel ‘Wereld-systeem in crisis’ in de rubriek Ontwrichting hierop een nadere toelichting gegeven. Wallerstein bespreekt behalve Kondratieff-cycli ook hegemonische cycli (vanaf aflevering 10). De twee cycli lopen niet gelijk op. De looptijd van een hegemonische cyclus is gewoonlijk beduidend langer. Geen van beide zijn perfecte cycli: ze komen niet terug bij hun beginpunt, maar ‘erboven’. Zie ook creatieve vernietiging.

Wikipedia zegt er dan nog het volgende over:

De Kondratieffgolven of lange (conjunctuur)golven vormen een conjunctuurbeweging in de moderne wereldeconomie, die op de zeer lange termijn opereert: deze golven hebben een periode van vijftig tot zestig jaar, waarin prijspeil, productieniveau en handelsvolume eerst toenemen, dan stagneren en dan weer afnemen. Kondratieffgolven werden begin twintigste eeuw ontdekt door de Russische econoom Nikolaj Kondratjev (en ongeveer gelijktijdig door diverse andere economen). Ze werden naar Kondratjev vernoemd door de Oostenrijkse econoom Joseph Schumpeter, die Kondratjevs werk uitbouwde tot een theorie van innovatiecycli. De geldigheid van Kondratjevs ontdekking is tot op heden controversieel.

Onder het kopje Kritiek volgt in Wikipedia dan nog:

De langegolftheorie wordt niet aanvaard door de meeste neoklassieke economen, die technische veranderingen en innovaties meer als exogeen dan als endogeen fenomeen beschouwen in relatie tot economie. Het is echter een van de steunpilaren van innovatiegebaseerde, ontwikkelings- en evolutionaire economie – met andere woorden: een van de grote heterodoxe stromingen in de economie.

Onder de economen die de theorie aanvaarden, bestaat geen duidelijke overeenstemming over de begin- en eindjaren van de afzonderlijke cycli. Dit is een ander punt van kritiek op de theorie: het komt neer op patronen zien in een massa van statistieken die veel ruimte voor subjectiviteit openlaat. Tevens is er gebrek aan overeenstemming over de achterliggende oorzaken van dit fenomeen. Ook is men het oneens over de invloed van externe factoren zoals natuurrampen.

Ik voeg hieraan nog toe:

Een gangbare econoom als Jaap van Duin zweert ook bij de Kondratieff-cycli. Hij spreekt echter van elkaar afwisselende perioden van versnelling en vertraging van de groei vanwege nieuwe groeisectoren die ontstaan door de vorming van clusters van technologische innovatie. Naast innovatie vormen infrastructurele investeringen een tweede factor die de opkomst van de nieuwe sectoren mogelijk maken. “Zo was de petrochemie (plastics) de meest kenmerkende groeisector van de vierde Kondratieff Cyclus, die van na de Tweede Wereldoorlog. De bijbehorende infrastructuur die deze groei moest mogelijk maken is in Nederland onder andere zichtbaar in de aanleg van Europoort…” (Jaap van Duin, De groei voorbij. (Amsterdam, De Bezige Bij, 2007) 96).

In het artikel ‘De ijzeren kooi van het consumentisme’ bekijkt Tim Jackson de structuur van de moderne kapitalistische economieën en in het bijzonder twee onderling verbonden kenmerken daarvan die van wezenlijk belang zijn voor de dynamiek van de groei. Aan de ene kant stimuleert het winstmotief tot nieuwe, betere en goedkopere producten en diensten in een voortdurend proces van innovatie en ‘creatieve destructie’ (aflevering 7). Zie ook bij concurrentie, rentenierseconomie, innovatie en Schumpeter. Tegelijkertijd wordt de groeiende consumentenvraag naar deze goederen opgestuwd door een ingewikkelde sociale logica. Die twee factoren drijven in hun combinatie de ‘groeimachine’ aan waarop de moderne economieën berusten. Ze sluiten ons op in een ‘ijzeren kooi’ van consumentisme. (De rol van de rente blijft bij Jackson buiten beschouwing.)

Jackson gaat vervolgens in op de definitie van het kapitalisme, op winst maken, bezuinigen op arbeid en/of kapitaal (en de arbeidsproductiviteit), het reboundeffect en innovatie. Hij concludeert dat economisch groeien niet alleen een vereiste is, maar dat ook de sociale logica van de stroom van nieuwigheden de consument het gevoel geeft dat het nooit genoeg is. (Zie ook het artikel  ‘Dit is niet de toekomst die we besteld hebben’ in de rubriek Ethiek.)

Het schept een diepe, niet aflatende verontrusting. Want materiële goederen lijken gebrekkige, maar op een of andere manier toch aannemelijke substituten zijn voor onze dromen en aspiraties. Maar de consumptiegoederen, die ons een tastbare brug naar onze hoogste idealen lijken te bieden, slagen er toch niet in echte toegang tot die idealen te verlenen. In hun falen laten ze de behoefte aan toekomstige bruggen open en stimuleren zo onze honger naar meer goederen. De consumptiecultuur bestendigt zich, precies omdat ze er zo goed in slaagt te mislukken! Zo hebben we een perfecte overeenstemming tussen de voortdurende consumptie van nieuwigheden door huishoudens en de ononderbroken productie van die nieuwigheden in bedrijven. De rusteloze zucht van het ‘lege zelf’ is een perfecte aanvulling op de rusteloze innovatie van de ondernemer. De productie van nieuwe dingen door creatieve destructie drijft (en wordt gedreven door) de honger naar nieuwe dingen bij de consument. Neem deze twee zichzelf versterkende processen samen en je hebt precies wat nodig is om de groei voort te drijven.

De ontkoppeling tussen energiegebruik en economische groei komt aan de orde in aflevering 12-13 van het artikel ‘Energie: wat is het eigenlijk?’ in de rubriek Energie. Bij Tim Jacksons boek Welvaart zonder groei in de Paradigmaserie is onderaan het complete hoofdstuk ‘De mythe van de ontkoppeling’ opgenomen. Samengestelde economische groei als een vorm van positieve terugkoppeling komt aan de orde in aflevering 11 van het artikel ‘De werking van systemen’ in de rubriek Complexiteit. Een rem op de economische groei wordt gevormd door de topinkomens van de topmanagers, die Wallerstein noemt als een vorm van pacht, oftewel rente, in aflevering 22 van het artikel ‘Wereld-systeem in crisis’ in de rubriek Ontwrichting en door de toename van de rol van rente in het algemeen die Harvey behandeld in aflevering 6 van het artikel ‘De verhouding van het kapitalisme tot de natuur’ in de rubriek Ontwrichting en natuurlijk het hele artikel van Harvey met de titel ‘Eindeloze exponentiële groei’ en met name aflevering 22-24. Zie ook bij Marx, fictief kapitaal, spektakelmaatschappij, kapitalisme volgens Grantham, accumulatie, en zie primaire economie, economie van de natuur, ecologisch economen en kapitalisme.

Zie ook Grenzen aan de groei: klopt de voorspelling?, vijf vormen van economische groei door de stad en de complete serie ‘Waar komt de economische groei vandaan?’ en Global Assessment Report.

Als een systeem ook levende wezens bevat spreken we van een ecosysteem. In principe moet een ecosysteem met zijn eigen materiaal toe kunnen: alle stoffen die nodig zijn om het leven vol te houden – zoals water, anorganische verbindingen en elementen – blijven binnen het systeem en circuleren daar. Er bestaat dus een kringloop van de stof. Alleen de energie wordt uit het zonlicht geput. Deze verdwijnt op den duur ook weer uit het systeem. Naast de kringloop van de stof is er dus een stroom van energie. De energiestroom verloopt volgens patronen die in ieder ecosysteem hun eigen vorm hebben. We kunnen een ecosysteem dus opvatten als een ‘gekanaliseerde energiestroom’. Zie aflevering 78 van het artikel ‘Wat is ecologie?’ (serie 3).

Een ecosysteem is slechts in beperkte zin een gesloten geheel. Er is geen enkele plek op aarde te bedenken, waar geen relatie bestaat met de omringende omgeving. Overal vindt wel enige stofoverdracht plaats; hetzij naar binnen, hetzij naar buiten. (Het enige echt gesloten ecosysteem dat we kennen is de hele levende wereld.) Maar het is natuurlijk wel zo praktisch en zeker niet verkeerd om te praten over het ‘regenwoud-ecosysteem’ of het ‘eikenbos-systeem’, enzovoort. Een ecosysteem kan jong zijn, een pionier-ecosysteem, rijp, volgroeid en dergelijke. Daar hoort het begrip successie bij. Zie over de ecosysteemfasen (jong-rijp) niet alleen aflevering 84-86 in serie 3 van het artikel ‘Wat is ecologie?’, maar ook het artikel ‘Panarchie’ in de rubriek Ontwrichting. Met de successie veranderen de kenmerken van ecosystemen. Jonge systemen kennen een laag niveau van regulatie. Er is nauwelijks sprake van inwendige stabiliteit. Er zijn in een jong systeem met weinig soorten immers niet veel afhankelijkheidsrelaties. Het klinkt misschien wat tegenstrijdig maar dit systeem kan wel tegen een stootje. We zeggen dat de uitwendige stabiliteit hoog is. Deze soorten zijn immers gewend aan naar verhouding sterk wisselende milieuomstandigheden. Rijpe systemen bezitten daarentegen een hoog niveau van regulatie. Er zijn immers veel soorten en daartussen zijn veel relaties mogelijk. Rijpe systemen zijn aangepast aan een milieu dat gedurende de successie ontdaan is van extremen. Plotselinge veranderingen in dat milieu zullen moeilijk opgevangen kunnen worden. Rijpe systemen hebben dus juist een lage uitwendige stabiliteit. Maar de inwendige stabiliteit is er vrij hoog. Door het hele netwerk van relaties kunnen ‘systeemeigen’ fluctuaties vrij gemakkelijk opgevangen worden. Zie in dit verband ook veerkracht.

Er zijn nog andere eigenschappen van een ecosysteem die gedurende de loop van de successie veranderen. Door de toename van het aantal soorten is er ook een toename mogelijk van relaties tussen die soorten. We kunnen spreken van toenemende informatie. Verder gaat successie ook gepaard met een toename aan structuur van een ecosysteem. Er moet overigens worden bij gezegd dat wat hier als ‘rijp’ ecosysteem wordt omschreven niet zomaar als een eindstadium kan worden gezien. Systemen kunnen ná hun optimale ontwikkeling weer een verval laten zien, waarin de diversiteit, de gelaagdheid en al die kenmerken van informatie weer teruglopen. Dat wordt behandeld in het artikel ‘Panarchie’ in de rubriek Ontwrichting. De rol van negatieve terugkoppeling als middel tegen ontwrichting van ecosystemen wordt genoemd in aflevering 24-26 van het artikel ‘De natuur van de econome’ in de rubriek Complexiteit. Bij Harvey komt in aflevering 18 van het artikel ‘De verhouding van het kapitaal tot de natuur’ in de rubriek Ontwrichting het ‘ecosysteem van het kapitaal’ aan de orde.

Rees geeft in aflevering 3 van het artikel ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie als definitie voor ecologie: ‘Ecologie kan gedefinieerd worden als de wetenschappelijke studie van de coöperatieve en competitieve relaties die zijn ontstaan tussen organismen binnen ecosystemen, en hoe deze relaties dienen om energie en materiële hulpbronnen te verdelen onder de soorten die het ecosysteem vormen.’ Hij zegt: In de neoliberale theorie ontbreekt het aan een realistische weergave van de relatieve schaarste aan energie en hulpbronnen, van de functionele dynamiek, van sociale relaties, van de onderlinge afhankelijkheden tussen soorten en van de tijdsafhankelijke processen die de kern vormen van het ecosysteemdenken.

Wat Hagens ervan vindt, lees je in Ecologische economie aan vernieuwing toe en toekomstperspectief volgens Nate Hagens.

In animisme, de natuur als familie staat lezen we over een morele code die zegt dat je nooit meer moet nemen dan een ecosysteem terug kan laten groeien. En je moet er zeker iets voor teruggeven, door te doen wat je kunt om de ecosystemen waar je afhankelijk van bent te verrijken, in plaats van uit te putten. Zie ook aflevering 13 van het artikel ‘Natuur: kapitalisme/animisme – afkicken/aanwennen’ in de rubriek Ethiek.

Mark Lynas vat in het eerste hoofdstuk zijn nieuwe editie van het boek Zes graden (2020) de wetenschappelijk literatuur over de gevolgen van één graad voor ons samen. Dit hoofdstuk over slechts éen graad, die we dus al bereikt hebben, staat al bol van de extremen. Lees erover in aflevering 15 en 16 van het eerste artikel van de klimaatkroniek ‘De aarde als natuurkundig verschijnsel – extreem weer verwacht’ in de rubriek Ontwrichting. Of, beter nog, lees het boek, dan heb je de gevolgen van 2 tot 6 graden opwarming erbij.

De joule is de eenheid van energie. Een joule geeft de hoeveelheid energie weer die nodig is om een object te verplaatsen met een kracht van één newton (eenheid van mechanische kracht) over een afstand van één meter, wat weer gelijk staat aan één wattseconde. Andere gebruikte eenheden, zoals calorieën, worden dus omgerekend naar joules als de algemeen aanvaarde maatstaf.

De eerste hoofdwet van de thermodynamica wordt ook wel de wet van behoud van energie genoemd. Deze eerste wet stelt dat energie niet verloren kan gaan, niet uit het niets kan ontstaan, maar dat energie slechts van vorm kan veranderen. De potentiële energie die bijvoorbeeld ooit in een liter benzine heeft gezeten, maar die gebruikt is om met een auto vijf, zes kilometer een fikse heuvel op te rijden, is dus niet verdwenen maar omgezet in het momentum van de auto, in de toegenomen potentiële energie van een auto die zich bovenop een heuvel bevindt, in de toegenomen temperatuur van het asfalt waar de wielen het wegdek hebben geraakt en bovenal in de warmte die via de uitlaat aan de omgeving is afgegeven. Met andere woorden, de eerste hoofdwet stelt dat de hoeveelheid energie altijd constant blijft. Zie verder aflevering 1-3 van het artikel ‘Biofysische grenzen: opgevoerde entropie’ en aflevering 5 en volgende van het artikel ‘Energie, wat is het eigenlijk?’. Zie ook tweede hoofdwet van de thermodynamica, entropie, en het principe van maximaal vermogen. Zie verder ook energie, vermogen, concentratiegraad van energie, energiekwaliteit, energiedichtheid, energiestaat en exergie.

Het eerste wederkerig systeem staat in schema afgebeeld in aflevering 5 van het inleidende artikel bij de serie ‘Waar komt de economische groei vandaan?’ Deze eenvoudige wederkerigheid tussen de exportgoederen en -diensten èn de goederen en diensten die lokale bedrijven de exporterende bedrijven ter beschikking stellen wordt beschreven in aflevering 3 van het tweede artikel van de serie ‘Waar komt de economische groei vandaan?’ Zie voor het tweede systeem aflevering 14 en voor alle aspecten ook stad als economische eenheid bij Jane Jacobs.

In aflevering 2 van het artikel ‘Ingrijpen in systemen’ in de rubriek Complexiteit zet Donella Meadows twaalf hefbomen op een rij in volgorde van effectiviteit. In de rest van het artikel worden ze behandeld. Hier een kleine greep uit deze middelen: subsidies als stromende kranen, buffers als stabiliserende fondsen, fysieke systemen als loodgieterswerk, vertragingen en de haalbaarheid van aanpassingen, de relatieve kracht van negatieve en positieve terugkoppelingen en de stap van materie naar informatie met informatiestromen en wie er over kan beschikken, de meent (commons), beloningen, straffen en belemmeringen, vervolgens zelf-organisatie, oftewel de macht om de systeemstructuur uit te breiden, te veranderen, te doen evolueren, en doelen, oftewel de macht om het oogmerk of de functie van het systeem aan te passen. Tenslotte komt Meadows uit bij het paradigma dat kan veranderen, al gebeurt dat natuurlijk niet zomaar. Het is niet voor niets het op één na hoogste niveau van ingrijpen. Zie verder bij paradigma. Meadows eindigt met de hefboom van het ongebonden zijn aan enig paradigma. Het heeft iets verlichts, maar het is meesterschap.

Op de lange termijn is voortgaande economische groei onmogelijk vanwege de tweede wet van de thermodynamica, de entropiewet. Dit komt aan de orde in aflevering 5 van het artikel ‘Ontkoppeling ontrafeld’ in de rubriek Economie. Hoe groter je economie, hoe hoger de kosten van de ontwaarding zijn die voortvloeien uit deze wet. Oneindige groei betekent oneindige onderhoudskosten en dus een oneindige hoeveelheid energie om het onophoudelijke proces van ontwaarding tegen te gaan. En hier zit hem de kneep, en belanden we meteen bij de tweede helft van de reden waarom groene groei op de zeer lange termijn niet mogelijk is. Ook met een energievoorziening die volkomen CO₂-vrij is, zal er als effect van de entropiewet restwarmte zijn, die op aarde blijft en de atmosfeer over eeuwen gezien langzaam maar zeker opwarmt.

Ook bij efficiency lopen we tegen fysische groeibeperkingen aan. In het geval van windenergie is het maximaal haalbare rendement 59 procent en bij zonnepanelen ligt de grens rond de 32 procent. Er is geen ruimte meer voor verbetering in ordes van grootte. Iets soortgelijks geldt ook voor onze verlichting. Daar is er in efficiency hooguit nog iets meer dan een verdubbeling mogelijk. Ook andere effecten worden hier nog besproken. Zie ook ontkoppeling is nodig, maar kan het ook? en onzichtbare hand van Beëlzebub.

Efficiëntie, ook wel doorvoerefficiëntie genoemd, meet hoeveel van de relevante materie-, energie– en/of informatiedoorstroming een systeem kan verwerken.

Veerkracht meet het vermogen van een systeem om zich te herstellen van een verstoring, een aanval of een verandering in de leefomgeving.

Met deze definities in het achterhoofd kunnen we de duurzaamheid van een complex stromingssysteem definiëren en nauwkeurig kwantificeren met gebruik van een enkele maatstaf, de balans tussen efficiëntie en veerkracht.

Over het algemeen wordt de veerkracht van een systeem versterkt door hogere diversiteit en door meer routes (of aansluitingen), want er zijn dan talrijke kanalen van interactie om op terug te vallen in tijden van nood of verandering.  Onderzoekers kunnen aan de hand van de mate van diversiteit en connectiviteit de veerkracht van een systeem kwantificeren.

Diversiteit en connectiviteit spelen ook een belangrijke rol in doorvoerefficiëntie, maar dan in de omgekeerde richting: efficiëntie neemt toe naarmate diversiteit en connectiviteit afneemt. Als bovendien een stromingssysteem efficiënter wordt, heeft het de neiging een vorm van zichzelf opbrandende stuwkracht op te bouwen (technisch ‘autokatalyse’ geheten) die diversiteit elimineert naarmate ze het proces geleidelijk stroomlijnt. In het algemeen neigen steeds efficiënter systemen ertoe meer doelgericht en minder divers, en bijgevolg breekbaarder te worden.

Het punt dat hier wordt gemaakt, is diepgaand en heeft verstrekkende gevolgen voor alle complexe stromingssystemen, met inbegrip van onze wereldwijde economie. Aangezien veerkracht en efficiëntie beide noodzakelijk zijn, maar in tegengestelde richting werken, heeft de natuur de neiging om die systemen te kiezen die een optimale balans van de twee hebben. De exacte balans varieert al naargelang het systeem.

De werkdefinitie van duurzaamheid kan daarom luiden: de optimale balans tussen efficiëntie en veerkracht. Een systeem is maximaal duurzaam als dat evenwicht zijn ‘optimale mix’ bereikt.

Zie ook duurzaamheid en economie.

In aflevering 16 van het artikel ‘De samenstelling van systemen’ in de rubriek Complexiteit wordt veerkracht gedefinieerd als het tegenovergestelde van efficiëntie. Dit is ook de definitie in het artikel van Bernard Lietaer ‘Ons geldsysteem als een netwerk van complexe stromen’ in de rubriek Ontwrichting. Maar in aflevering 12 en 13 van het artikel ‘De werking van systemen’ in de rubriek Complexiteit luidt de definitie van veerkracht: ‘terugveren als het systeem een deuk heeft opgelopen’, of in de preciezere omschrijving die Donella Meadows in het woordenboek vindt: ‘Veerkracht is het vermogen om terug te veren of terug te springen in vorm, positie, en dergelijke, na te zijn ingedrukt of uitgerekt. Elasticiteit. Het vermogen om snel te herstellen qua kracht, vitaliteit, het goede humeur, of enig ander aspect.’

Het gebied van een optimale balans tussen veerkracht en efficiëntie wordt het levensvatbaarheidsvenster van netwerken genoemd. Dat is dan het resultaat van de wisselwerking van drie variabelen: diversiteit, interconnectiviteit en de balans tussen efficiëntie tegenoverover veerkracht. Lietaer et al. stellen dat het combineren van de netwerk- en informatietheorie met de gegevens van (het gedrag van) bestaande ecosystemem ons een begrip van duurzaamheid oplevert. Zie daarover aflevering 6 en volgende van het artikel ‘Ons geldsysteem als netwerk van complexe stromen’ in de rubriek Ontwrichting en ook het einde van serie 3 van het artikel ‘Wat is ecologie?’ in de rubriek Ecologie. Vergelijk dit dan weer met het panarchiemodel. Zie ook aflevering 7 van ‘Biofysische grenzen: tomeloze complexiciteit’ en aflevering 6 en 7 van het artikel ‘Grondstoffen’ in de rubriek Energie. Zie tenslotte aflevering 27 en 29 van het artikel ‘Catastrofologie’ in de rubriek Ontwrichting. Zie ook nog gratis lunch en hiërarchie, autokatalyse, het principe van maximaal vermogen, en ontkoppeling tussen energieverbruik en economische groei.

De wereldeconomie draait op een constante toevoer van zo’n 17 biljoen watt aan energie. De moderne industriële productie is weinig energie-efficiënt, maar uiterst kostenefficiënt omdat fossiele energie veel goedkoper is dan menselijke energie. Lees hierover in energie bij Nate Hagens.

De wet van Kleiber is afkomstig uit de biologie en gaat over het verband tussen massa (omvang) en stofwisseling (energieverbruik) bij dieren. De wet stelt dat het energiemetabolisme van dieren evenredig is aan hun massa, verheven tot de macht 0,75. Is de massa van een diersoort 10 keer zo groot als de massa van een andere diersoort, dan verbruikt die eerste dus niet 10 keer zoveel energie, maar slechts 5,6. Grotere dieren zijn efficiënter.

Veel over efficiëntie vist u dan nog bij onzichtbare hand van Beëlzebub. Zie ook efficiëntie/doelmatigheid bij Jane Jacobs en efficiency-grenzen.

In aflevering 1 van het tweede artikel van de serie ‘Waar komt de economische groei vandaan?’ beschrijft Jane Jacobs de ontwikkeling van de stad Detroit om nog eens te laten zien hoe steden nederzettingen zijn waar veel nieuw werk aan ouder werk wordt toegevoegd en dat dit nieuwe werk de arbeidsdeling van de stad vermenigvuldigt en diversifieert; dat steden zich dankzij dít proces ontwikkelen en niet door oorzaken van buiten henzelf; dat steden het economisch leven op het platteland uitvinden en heruitvinden; dat het ontwikkelen van nieuw werk verschilt van het zuiver efficiënt doorgaan met en uitbreiden van de bestaande productie van goederen en diensten, en dat dit daarom geheel andere, strijdige voorwaarden vereist dan die voor efficiënte productie nodig zijn.

Adam Smith noemt zijn beroemde voorbeeld van de taken in een speldenfabriek eenvoudig een grotere arbeidsdeling en hij beschreef die arbeidsdeling als de vooruitgang in het economisch leven. Of daarvan wel sprake was, behandelt Jane Jacobs in aflevering 13 van het eerste artikel van de serie ‘Waar komt de economische groei vandaan?’ Want: arbeidsdeling creëert op zichzelf niets. Het is slechts een manier om werk te organiseren dat al gecreëerd is. Daarom is het belangrijk te begrijpen wat innoveren dan wel is.

De productiviteit, die de stad zoveel goed doet, is een ramp voor het platteland. Ineens kan één man het werk doen van zes man, waardoor er vijf werkeloos worden. Dat is inderdaad een ramp als er geen stad is om in werk voor de vijf te voorzien.

Bij de zogenaamde geografische arbeidsdeling is de gedachte bij economen dat deze efficiënt is, maar toeleveringseconomieën zijn juist helemaal niet doelmatig. Een economie met weinig verschillende soorten niches, waar dus geen ruimte is voor mensen met verschillende vaardigheden, interesses en verbeeldingskracht, is niet doelmatig. Een economie die niet vindingrijk is en souplesse ontbeert, is niet doelmatig. Een economie die weinig van de behoeften van de eigen inwoners en producenten kan vervullen, is niet doelmatig. Zie voor alle aspecten ook stad als economische eenheid bij Jane Jacobs.

Het yin-yang-begrip, tegengesteld maar bij elkaar horend, past goed in Jungs schema van archetypen en schaduwen, want de daar genoemde tiran zouden de taoïsten een overdaad aan yang noemen, en de aftreder/opgever belichaamt een overdaad aan yin. Psychologen halen hier het ego bij, waarbij de energie van het archetype in het yang-geval het ego ‘opblaast’, terwijl het in het yin-geval het ego ‘verzwakt’. Dit ego is de bewuste perceptie van het individuele zelf. Een ego dat niet geleerd heeft hoe het op de juiste manier een archetype moet benaderen, zal bezéten worden door de schaduwen van dat archetype. En de schaduwen die we niet in onszelf accepteren, gaan we al gauw projecteren op anderen in onze omgeving.

Hoe yin en yang zich uiten in verband met de moedergodinkenmerken wordt in aflevering 11 van het artikel ‘Het geldmysterie’ in de rubriek Ethiek in een genderneutraal schema gezet. In aflevering 12 zien we de relaties tussen alle vijf archetypen onderling en tot yin en yang. Zie het geheel als een lichaam met hoofd, armen en benen. Dit model van de archetypische mens richt zich op heelheid, evenwicht en het identificeert vijf sociaal-culturele sleutelrollen die op basis van historisch bewijs een voorwaarde blijken te zijn voor een gezonde en duurzame samenleving. Zie hierna moedergodin en financiële markten.

Het Internationaal Energieagentschap (IAE) gevestigd in Parijs is het onderzoeksbureau op energiegebied van de OESO. De in 1977 opgerichte Energy Information Administration (EIA) is de statistische tak van het Amerikaanse ministerie van Energie. Beide komen doorlopend voor in het artikel ‘Piekolie’ in de rubriek Energie. De IEA en de EIA stellen dat de piek in de mondiale conventionele oliewinning plaatsvond rond 2005-2006. Zie aflevering 13 van het artikel ‘Piekolie’ in de rubriek Energie.

BP (British Petroleum) brengt jaarlijks haar BP Statistical Review of World Energy uit waarin de oliereserves keurig per land gerangschikt staan. Maar vaak wordt vergeten dat BP geen onafhankelijk onderzoek naar die reserves doet, maar noteert slechts de cijfers zoals die haar worden aangeleverd. De laatste jaren heeft het IAE geprobeerd wel met betrouwbare getallen te rekenen. Hun geruststellende berichten zijn daarmee omgeslagen in tamelijk schrille waarschuwingen. Soms klopten die niet, zoals de voorspelling van aflevering 24 van het artikel ‘Piekolie’.

Het tropisch regenwoud wordt beschreven en vergeleken met het gematigd eikenbos in de afleveringen 41-48 van de tweede serie van het artikel ‘Wat is ecologie?’ Aflevering 83 (in serie 3) gaat over het kappen van een bos. Dit wordt in systeemtermen behandeld in aflevering 11 van het artikel ‘De werking van systemen’ in de rubriek Complexiteit. Zie ook uitputting. Het verdorren van bossen als klimaatkantelpunt wordt genoemd in het cursieve stukje bij aflevering 27 van het artikel ‘De race van ons leven’ en komt aan de orde in het artikel ‘Kroniek van een aangekondigde zelfmoord’, beide in de rubriek Ontwrichting.

‘We hebben vandaag slechts één keuze, die van een radicaal opnieuw uitvinden van de wereld – of anders massaal uitsterven.’ Zo luidt de negende stelling van Srecko Horvat in het artikel ‘Na de apocalyps’ in de rubriek Ontwrichting (aflevering 10). Het huidige wereldsysteem, gebaseerd op uitputting, uitbuiting en uitbreiding, is duidelijk op weg naar eschatologische kantelpunten. Niet alleen de biosfeer, ook de semiosfeer is instabiel, inclusief de daartoe behorende politiek en geopolitiek, met het risico van een atoomoorlog. Want hoe erger de klimaatcrisis wordt, des te kritieker worden de politieke en geopolitieke spanningen. Het is juist het heersende kapitalistische wereldsysteem dat zich versnelt en afkoerst op een niet-lineaire radicale verandering van het systeem Aarde, die onomkeerbaar zal zijn. We kúnnen ons intellect en onze verbeelding, een sterk transnationaal rechtvaardigheidsgevoel en solidariteit tussen de generaties inzetten om voorbij de apocalyps te gaan. Maar gaan we dat doen? Dit item wordt voorafgegaan door tijd voorbij de ‘vooruitgang’ en besluit de reeks die begint met ons heden als de tijd ‘na de apocalyps’.

Emergentie (zie onder) is een sleutelbegrip in het hele artikel ‘De aarde leeft!’ in de rubriek Ecologie, waar het expliciet aan de orde komt in aflevering 5-7. Emergentie wordt ook besproken in aflevering 9 van het artikel ‘De samenstelling van systemen’ in de rubriek Complexiteit. Het blijft terugkomen in de verdere afleveringen. We zien ‘emergentie’ ook in aflevering 1 van het artikel ‘De kwetsbaarheid van netwerken’ in de rubriek Complexiteit en in aflevering 4 en 10 van het artikel ‘Kunnen we ontsnappen aan de energie-complexiteitsspiraal?’ in de rubriek Ontwrichting. We vinden tenslotte ook verwijzingen naar emergentie in aflevering 9, 35 en 39 van het artikel ‘Wereld-systeem in crisis’ in de rubriek Ontwrichting.

In het boek Schaal van Geoffrey West vinden we de volgende omschrijvingen van emergentie:

(Het) collectieve resultaat waarbij de eigenschappen van een systeem significant verschillen van de som van alle eigenschappen van zijn afzonderlijke samenstellende delen, wordt aangeduid als emergent gedrag. Het is een direct herkenbare eigenschap van economieën, financiële markten, stedelijke gemeenschappen, bedrijven en organismen.

In veel van zulke systemen bestaat geen centrale leiding. West noemt als voorbeeld hoe mieren een mierenhoop bouwen. Er is sprake van zelforganisatie. De extreemste en verbazingwekkendste versie van zelforganisatie leveren wijzelf. In een ultrakorte tijd hebben wij ons van tamelijk primitieve, in kleine groepen levende individuen ontwikkeld tot een soort die, met mammoetsteden en sociale gemeenschappen die talloze miljoenen individuen omvatten, de planeet domineert. Er is daarbij sprake van emergente wetten die dit beheersen. Deze steden worden beperkt door de emergente dynamiek van sociale interacties. West gaat hiermee in zijn boek Schaal verder aan de slag.

De emergente eigenschappen (of het emergente gedrag) van een systeem worden ook wel systemische eigenschappen genoemd – ter onderscheid van de eigenschappen van de losse componenten (of van de individuen) die het systeem samenstellen – omdat ze voortkomen uit de wisselwerking van die componenten (of individuen).

Voorbeelden van emergent gedrag of emergente eigenschappen zijn files op de snelweg, doelpunten bij voetbal en een prijsverandering op de financiële markt.

Eén auto die de snelweg af gaat levert geen enkel probleem op, maar als honderden auto’s proberen diezelfde afslag te nemen (om naar de voetbalwedstrijd te gaan) ontstaat er een opstopping. Zo bestaat het verkeerssysteem uit de wisselwerking tussen een verzameling auto’s en een wegenstelsel.

Evenzo is een losse voetbalspeler niet in staat in zijn eentje een wedstrijd te spelen, hoe goed hij of zij ook is. Alleen het samenspel tussen de spelers van twee elftallen levert een wedstrijd op. Daarom is het scoren van doelpunten een emergente eigenschap van het systeem voetbal.

En daarom is er ook een wisselwerking tussen de beslissingen van geldhandelaren voor nodig om op een prijsverandering op de financiële markt uit te komen. Die verandering is dus een emergent verschijnsel dat zowel bepaald wordt door de beslissingen van de losse handelaren en de wisselwerking tussen hen.

Een emergente eigenschap en/of emergent gedrag wordt vaak gezien als ‘onverwacht’ of ‘verrassend’. Dat komt omdat we in het algemeen wel wat weten over de kenmerken van de individuele componenten, maar niet over de algehele systemische eigenschappen die voortkomen uit de wisselwerking tussen die componenten.

We weten bijvoorbeeld wel wat van de gedragspatronen van individuele opstandige demonstranten hier of daar, maar we weten niet of en hoe het gedrag van elk van die demonstranten samen (in wisselwerking) misschien een opstand zal creëren die de regering omverwerpt. Die opstand is een emergente eigenschap van het gehele systeem, niet iets dat je in het individuele karakter van de acties van de ene of de andere opstandeling aantreft.

Volgens Westbroek, in aflevering 5-7 in het artikel ‘De aarde leeft!’ in de rubriek Ecologie, is emergentie het tevoorschijn komen van systeemeigenschappen die niet zijn toe te schrijven aan een van de onderdelen van het systeem. De organisatie van het leven op aarde is het toppunt van emergentie, of liever de accumulatie van miljarden emergenties die zich palradsgewijs opstapelen. In aflevering 18 volgt daarop een belangrijke aanvulling.

De Amerikaanse klimatoloog Wally Broecker die in 2019 overleed – zo lezen we in aflevering 6 van het artikel ‘De aarde als complex systeem: ons verdronken land’ in de rubriek Ontwrichting – was bang dat de Golfstroom wel eens kan gaan haperen, of zelfs stilvallen. Hij dacht dat klimaatsystemen met plotselinge sprongen werken, met de oceanische transportband als een ‘emergente eigenschap’ van het totale aardsysteem.

Nate Hagens stelt in aflevering 16 van het artikel ‘Economisch denken voor de toekomst – voorbij het superorganisme’ in de rubriek Economie dat de mensheid in een wereldwijd onderling verbonden beschaving de facto een ‘superorganisme‘ is geworden. Net als een zwerm spreeuwen enkele regels volgen, zo volgen ook wij drie eenvoudige regels: werk samen om financiële overschotten te verwerven; streef cultureel geaccepteerd gedrag na; en geef het financiële surplus uit aan leuke dingen of aangename ervaringen. Het emergente resultaat van bijna 8 miljard mensen die aan de hand van deze eenvoudige regels hun dagelijks leven leiden, is zo een ‘superorganisme’ met een metabolisme van 17 terawatt.

Steve Keen constateert in het artikel ‘Onze complexe wereld’ in de rubriek Complexiteit dat de gangbare economische wetenschap helemaal niet door heeft dat de economie een complex systeem is met bijbehorende eigenschappen. Keen heeft deze in aflevering 9 proberen te vangen met zijn ‘Minsky-model’. De werkelijk waargenomen verschijnselen komen in dit model verrassend genoeg allemaal naar voren, compleet met ‘emergente eigenschappen’ (die dus niet middels aannames of formules in het model zijn ingebouwd). Die nieuwe eigenschappen emergeren uit de interacties tussen de systeemvariabelen: in dit geval tussen de werkgelegenheidsgraad, het loonaandeel van het bbp en het niveau van de particuliere schuld in verhouding tot het bbp. Als tweede emergente eigenschap noemt hij ‘dat cycli afvlakken en vervolgens aanzwellen naarmate de crisis nadert’.

In het artikel ‘Onze complexe wereld’ in de rubriek Complexiteit constateert Steve Keen dat Lorenz’ ontdekking van het ‘vlindervleugelslageffect’ de natuurwetenschappen sterk heeft beïnvloed, maar de economische wetenschap helemaal niet (aflevering 6). Daarom zagen de economen bijvoorbeeld de crisis van 2007-2008 niet aankomen. Steve Keen maakte de kernverschijnselen die de crisis veroorzaakten wel vooraf zichtbaar met behulp van een zelfgemaakt, zeer eenvoudig, fundamenteel niet-lineair, complex-systeemmodel van de economie, dat hij voor het eerst in 1992 ontwikkelde. Op basis daarvan waarschuwde hij vanaf december 2005 dat er een crisis op til was. Hij somt de verschijnselen op in aflevering 7.

Keen vernoemde zijn model naar Hymen Minsky. De econoom Minsky (1919-1996) stelde dat ‘het noodzakelijk is om een economische theorie te hebben die grote depressies tot één van de mogelijke toestanden maakt waarin ons type kapitalistische economie zich kan bevinden.’ Dat leverde een theorie van systemische instabiliteit van het kapitalisme op waarover Keen schrijft in aflevering 8. Het proces van Minsky kan in een uiterst eenvoudige causale keten gevangen worden: 1. kapitaal bepaalt output; 2. output bepaalt werkgelegenheid; 3. de werkgelegenheidsgraad bepaalt de verandering van de loontarieven; 4. de output minus de lonen en de rentebetalingen bepaalt de winst; 5. de winstvoet bepaalt het niveau van de investeringen, hetgeen overeenkomt met de verandering in kapitaal – wat ons weer terugbrengt naar het startpunt van deze causale keten; en 6. het verschil tussen investering en winst bepaalt de verandering in de (particuliere) schuld.

In aflevering 9 beschrijft Steve Keen de uitkomsten van zijn ‘Minsky-model’ van deze causale keten voor de economie. De werkelijk waargenomen verschijnselen van stijgende schulden, aanvankelijk afnemende en vervolgens toenemende cycli, en een verschuivende inkomensverdeling van arm (werknemers) naar rijk (bankiers) komen in een simulatie van dit model verrassend genoeg allemaal naar voren (figuur 4), compleet met ‘emergente eigenschappen’ (die dus niet middels aannames of formules in het model zijn ingebouwd). Die nieuwe eigenschappen emergeren uit de interacties tussen de systeemvariabelen: in dit geval tussen de werkgelegenheidsgraad, het loonaandeel van het bbp en het niveau van de particuliere schuld in verhouding tot het bbp.

Het model laat ten eerste zien dat de werknemers en niet de bedrijven uiteindelijk voor de schuldenlast opdraaien (en de bankiers erbij winnen), en ten tweede dat de cycli eerst afvlakken om vervolgens des te sterker aan te zwellen (aflevering 10). Het samenspel eindigt met een hoger schuldniveau dan na de vorige cyclus.

De chaotische dynamiek als uitkomst Minsky-model van Steve Keen moeten we, zo schreef hij al in 1992, opvatten als een waarschuwing om een periode van relatieve rust in een kapitalistische economie als niets anders dan een stilte voor de storm aan te zien. Tot zijn grote verbazing begon de echte wereld vervolgens zijn model na te bootsen. Hij schrijft daarover in aflevering 14 en 15. Vanaf 1980 ging elke nieuwe recessie gepaard met een lagere piek in de werkloosheid en elke nieuwe hausse met een lagere piek in de inflatie, terwijl de particuliere schuld veel sneller steeg dan het bbp – zie figuur 5 in het artikel. De neoklassieke economen bestempelden dit verschijnsel als een rechtvaardiging van hun economische theorie. Maar het was juist de voorbode van een toekomstige crisis. En die kwam ook, in 2007. De microgrondslagen van de neoklassieke economen blijken ondeugdelijk.

Dat cycli afvlakken en vervolgens aanzwellen naarmate de crisis nadert, is een tweede emergente eigenschap, een verschijnsel ontdekt in de vloeistofdynamica, dat eigenlijk alleen volledig in wiskundige termen uitgelegd kan worden. Keen doet echter zijn best dit niet-lineaire gedrag toch in woorden te beschrijven, namelijk in aflevering 10, 11, 12 en 13 . Daarbij worden de termen eigenwaarden en eigenvectoren geïntroduceerd, die de positie ten opzichte van het evenwicht bepalen. Neem voor je hierin duikt eerst een kop koffie, is zijn advies.

Zie hiervoor terugkoppelingen bij economen en vervolgens micro-economische of macro-economische grondslag voor macro-economie.

Emergie is de beschikbare energie van één soort (meestal van de zon) die direct en indirect opgebruikt dient te worden om een product of dienst te maken. Emergie geeft aldus de hoeveelheid ingebedde (embodied) energie weer.

Wouter van Dieren schreef in de NRC van 28 september 2017 het artikel ‘De hoogste tijd voor een nieuwe kustlijn’. Zijn pleidooi gaat als volgt:

Orkanen, slagregen en hittegolven staan niet op het netvlies van de overheid bij de aanpak van het klimaatprobleem. De extra risico/analyses die daarbij horen, worden niet gemaakt. Maar alleen al de problemen met onze kust zullen immens zijn als de zeespiegel steeds verder gaat stijgen. Een stormvloed zoals die van 1953 zit er aan te komen, maar we sluiten daarvoor onze ogen. Van Dieren:

‘Daarop is maar één antwoord mogelijk: nieuwe Deltawerken, een nieuwe kustlijn, integraal en veelomvattend, een manier van doen en denken die de decennia overstijgt, met ingrepen die eerder voor eeuwen gelden. Dit is het idee achter Emergo, een reeks eilanden voor de kust van Noord- en Zuid-Holland.

De natuurlijke kustvorming laat langs de Noordzeekust geen eilanden ontstaan zoals de Waddeneilanden, die lossloegen van de Friese en Groningse kust ná de grote vloeden in de Middeleeuwen. Die eilanden beschermen de dijken in het noorden, terwijl de ondiepe Wadden de golfslag dempen en de zandplaten als buffers blijven aangroeien.

De Emergo-eilanden kunnen een veelheid aan problemen oplossen. Allereerst zorgen ze voor kustverdediging. De tussenliggende lagune wordt door aanslibbing ondiep en beschermt daardoor de oude kust. De eilanden zijn ook golfbrekers. Door klimaatverandering zal de wind gemiddeld toenemen. De oude kust kan die veelheid aan windkracht 10 en méér niet aan. De eilanden kunnen ook de biodiversiteit vergroten. De Noordzee heeft zwaar geleden onder de boomkorvisserij, waardoor het substraat van de bodem is vernield. In de lagune zal een kraamkamerfunctie als die in de Wadden ontstaan.

Daarnaast kunnen de eilanden zorgen voor overslag, waarmee de logistiek van de grote havens wordt verlicht. De Noordzee zal nog vele decennia een verkeersrotonde blijven voor energie, scheepvaart en visserij; vanaf de eilanden is de logistiek vele malen efficiënter. Als locatie voor windturbines kunnen ze bovendien het ‘not in my backyard‘-probleem van windmolens op land deels wegnemen en zorgen voor een versnelling van de wind-op-zee-doelstellingen.

Maar het belangrijkste probleem op de lange termijn vormen de grote rivieren. Op een dag kunnen die niet meer hun water uitslaan op een te hoge zeespiegel. De retentiecapaciteit (‘ruimte voor de rivier’) houdt een keer op.

Dan resteert de lagune, waarvan tegen die tijd de zeegaten, eerst nog nodig om de lagune te doen verzanden, kunnen worden afgesloten. Er ontstaat een opslagcapaciteit die voldoende moet zijn om de pieken op te vangen en vervolgens in zee te pompen bij lage waterstanden. Een oplossing voor de eeuwigheid, wie weet.

Technisch is het haalbaar. De Tweede Maasvlakte werd ook verrassend snel opgespoten; baggerbedrijven gebruiken nu ook geotubes, enorme ‘worsten’, gevuld met zand. Aanpassing aan klimaatverandering behoort nog niet tot het vanzelfsprekende repertoire van de duurzamen. Velen achten adaptatie aan het onvermijdelijke strijdig met de actuele groene droom. Die gaat echter vooral over lifestyle. Dat is misschien essentiële feel-good. Maar het is niet genoeg om het klimaatdrama in volle omvang onder ogen te zien.’

Wouter van Dieren is systeemanalist, zorgde als lid van de Club van Rome voor de Nederlandse uitgave van Grenzen aan de groei, en zette in tien jaar het duurzaamheidsforum Springtij op de kaart.

Het zijn emoties die het menselijk verstand in beweging zetten, tot daadkracht aansporen. De praktische rede alleen is niet voldoende om mensen moreel te motiveren. Dat is wat de Britse filosoof David Hume bedoelt wanneer hij zegt dat de rede slaaf van de hartstochten is, zegt Bas Heijne. Voor we ergens over gaan nadenken, moet het ons eerst wat kunnen schelen. Deze kwestie komt aan de orde in orde in aflevering 26 van het artikel ‘Te laat – de hinder van kolossale barrières’ in de rubriek Ontwrichting.

Wat als de ratio alleen nog dient om de emotie te rechtvaardigen? Als een ‘objectieve waarheid’ helemaal niet meer bestaat, wordt ook het streven om die waarheid zo dicht mogelijk te benaderen opgegeven. De rede is zelf dan pas echt tot een slaaf van de hartstocht gemaakt, maar precies omgekeerd dan Hume voor ogen stond. De rede van Hume die onze emoties moet toetsen, wordt dan de vijand. Zo gezien is het streven naar waarheidsvinding de vijand van identiteit en kan het worden gebruikt om het geloof in eigen religieuze, culturele en politieke waarden onaantastbaar te verklaren, immuun voor onderzoek, verheven boven rationele. Omdat anderen zouden liegen of hypocriet zijn, hoeven jouw overtuigingen niet langer kritisch tegen het licht gehouden te worden. Dit is een grote paradox van deze tijd. Zie verder ook psychologische barrières.

De technocraten waren een beweging die in de jaren dertig in de Verenigde Staten een zekere populariteit genoot. Voor hen is energie de basis van elk economisch handelen en rijkdom in economische zin is geen functie van de circulatie van geld, maar van de hoeveelheid energie die door de economie stroomt. De technocraten formuleerden daarom een eigen waardetheorie gebaseerd op energie. Dit sloot aan op de beweging van de eerste helft van de 18e eeuw die zich de fysiocraten noemde (met onder andere François Quesnay (1694-1774), een natuurkundige die aan het hof de (symbolische) functie van lijfarts van Lodewijk XV vervulde, en Jacques Turgot (1727-1781). Zíj hanteerden als uitgangspunt dat de bodem en de landbouw in samenspel met de energie van de zon de basis vormen van alle economische waarde. De meerwaarde die in de landbouw gecreëerd wordt, zagen zij als de drijvende kracht achter het proces van economische groei. Zie aflevering 1 en 2 en ook 6 van het artikel ‘De economie van piekolie’ in de rubriek Energie.

Zie ook energie in systemen, stroom, aflevering 63, 72-73 en 78 in serie 3 van het artikel ‘Wat is ecologie?’ in de rubriek Ecologie, en tenslotte aflevering 27 van het artikel ‘Catastrofologie’ in de rubriek Ontwrichting.

Energie is de valuta van het leven. Dit is een belangrijk thema bij Nate Hagens in zijn hele artikel ‘Economisch denken voor de toekomst – voorbij het superorganisme’in de rubriek Economie. In biologische systemen staat de doeltreffendheid van de energiewinning en -inname centraal. Organismen optimaliseren hun energie-inname ten opzichte van hun energieverbruik. Hoe groter het energiesurplus, hoe groter hun concurrentievoordeel. Die ‘netto-energie’, die na aftrek van de energie-investering overblijft, is de determinerende factor en drijvende kracht voor natuurlijke – èn menselijke – systemen. Zie ook EROEI. Systemen die het nuttig vermogen maximaliseren, slagen er over het algemeen in om systemen die dat niet doen te verdringen.

De wereldeconomie draait op een constante toevoer van zo’n 17 biljoen watt aan energie. De moderne industriële productie is weinig energie-efficiënt, maar uiterst kostenefficiënt, omdat fossiele energie veel goedkoper is dan menselijke energie. Deze ‘fossiele subsidie’ maakt onze winsten, lonen en levensstandaard veel hoger dan in vroegere beschavingen, die gebaseerd waren op diffuse hernieuwbare energiestromen. We kunnen nu echter niet meer zonder.

Volgens de gangbare economische theorie zijn alle inputs in het economisch proces substitueerbaar. Wordt de prijs van een input te hoog, dan zal de markt er een alternatief voor ontwikkelen. Energie beantwoordt echter niet aan deze theorie omdat de verschillende energiebronnen cruciale verschillen vertonen op het gebied van kwaliteit, dichtheid, opslagcapaciteit, overschot, vervoerbaarheid, milieueffecten en andere factoren. Energiebronnen kunnen alleen vervangen worden door energiebronnen van een vergelijkbare vorm/kwaliteit. Voor de vereiste hitte van honderden industriële processen bestaat (nog) geen CO₂-arm alternatief.

De gangbare economische theorie schrijft bovendien alle economische productiviteit toe aan arbeid en kapitaal, en gaat er derhalve van uit dat het economisch belang van energie gelijk is aan haar kostprijs. Dat dit niet klopt staat op 4eco al beschreven bij Ayres en Kümmel. Energie is juist de belangrijkste productiviteitsfactor. De goedkoopste en makkelijkst te vinden koolwaterstof hebben we al gevonden en opgebruikt. Vanaf het jaar 1999 neemt het kostenaandeel van energie in de economie weer toe. Kost de winning van energie meer energie, materialen en geld dan verslechtert de economie.

Kost het vinden van voedsel meer energie dan het voedsel bevat, dan sterft een organisme. Dat geldt ook voor het superorganisme. We komen hier tot nu toe alleen mee weg door de fossiele energiesubsidie als rente te behandelen, niet als de hoofdsom. Zie daarover bij energie en schuld bij Nate Hagens en ook bij technologie en energie bij Nate Hagens. Bij superorganisme vindt u ook de links naar andere begrippen in Ecopedia die bij dit artikel behoren.

Onze samenleving draait op energie en materialen, en toch denken de meeste mensen dat ze op geld draait. Daar zit wat in, aangezien geld het enige onderdeel van onze economieën is dat niet aan de wetten van de thermodynamica hoeft te gehoorzamen. Dat komt doordat het als schuld door commerciële banken wordt gecreëerd en als zodanig onderhevig is aan de wiskundige wetten van samengestelde rente. Dit nieuwe geld wordt uiteindelijk uitgegeven aan goederen of diensten die ingebedde energie bevatten. Zo is geld een aanspraak op energie en is schuld een aanspraak op toekomstige energie, terwijl de schepping ervan toch niet gebonden is aan de beschikbaarheid of de kosten van energie.

Nu de schuld van de wereld als geheel sinds 1965 elk jaar sneller is gegroeid dan het bbp, consumeren we op de pof. De mondiale schuld/bbp-ratio bedraagt nu ruim 300 procent. Zonder goedkope energie zullen de huidige schulden nooit worden afbetaald. Zoiets is historisch gezien keer op keer is gebeurd.

Schuld is dus een sociaal construct met fysische gevolgen. Schuld trekt echte energie en consumptie van de toekomst naar het heden op een manier die niet-duurzaam is. Tegelijk is die energie nep omdat wanneer we de schuld aflossen, we ook de energie moeten terugbetalen. Naarmate de schuld ten opzichte van het bbp stijgt, neemt de ‘schuldproductiviteit’ van elke extra dollar af, waardoor uiteindelijk een grens wordt bereikt. Bij het bereiken van die grens krijg je in het beste geval een kleinere economie en in het slechtste systeemrisico’s.

Lees hierover in aflevering 13 van het artikel van Nate Hagens ‘Economisch denken voor de toekomst – voorbij het superorganisme’ in de rubriek Economie. Zie ook energie bij Nate Hagens. Onderaan bij superorganisme staan alle links binnen Ecopedia.

Energie in systemen (het is altijd een stroom die maakt dat energie ook weer verdwijnt) wordt behandeld in de afleveringen 2 en 3 van het artikel ‘De samenstelling van systemen’ in de rubriek Complexiteit. Het blijft terugkomen in de verdere afleveringen, met name bij het begrip stroom en in de afleveringen 8-18 over expansie en bijtanken in het artikel ‘De natuur van de economie’. Zie ook energie in het algemeen. Bij het begrip ecosysteem lezen we: We kunnen een ecosysteem dus opvatten als een ‘gekanaliseerde energiestroom’.

Hoe de energiestroom werkt in maatschappelijke systemen komt aan de orde in aflevering 27 van het artikel Catastrofologie in de rubriek Ontwrichting. Daar vindt u ook tal van links naar aanverwante begrippen en toepasselijke passages. De doorstroming van materie, energie en informatie komt ook aan de orde in aflevering 5 en volgende van het artikel ‘Ons geldsysteem als netwerk van complexe stromen’ in de rubriek Ontwrichting. De efficiëntie wordt hierbij ook wel doorvoerefficiëntie (through-put efficiency) genoemd.

Het systeem aarde is voor de helft gesloten: energie kan erin en eruit, maar de hoeveelheid materie die het met de ruimte uitwisselt, is verwaarloosbaar klein. De planeet neemt hoogwaardige energie op uit de omgeving, gebruikt die om zich staande te kunnen houden en straalt diezelfde hoeveelheid ten slotte als laagwaardige energie, als warmte naar de ruimte. Ordening kan alleen plaatselijk opduiken als daarmee de algehele verspreiding van chaos wordt bevorderd. Zie ook de wetten van de thermodynamica.

Zie bij het artikel van Nate Hagens ook: energie bij Nate Hagens, technologie en energie bij Nate Hagens, energie en schuld bij Nate Hagens en bij het artikel ‘Ontkoppeling ontrafeld’ fysische groeibeperkingen van de economie en bij het artikel van William Rees principe van maximaal vermogen, plus entropie volgens Rees.

Energie is op heel veel plaatsen van 4eco een thema. Vandaar dat u hier daarvan een lang overzicht vindt.

Energie is een abstract, wiskundig concept dat ons in staat stelt om de verandering van materie te kwantificeren. Over wat energie is en wat het praktisch betekent gaat het in de rubriek Energie, vooral het artikel ‘Energie, wat is dat eigenlijk?’, het tweede in de serie van zes artikelen. In aflevering 3 wordt daar het onderscheid gemaakt tussen kinetische energie (energie die afkomstig is van materie die in beweging is) en potentiële energie (energie die in materie opgesloten zit). Er is trouwens nog een derde energiecategorie: ingebedde energie (embodied energy). Dat is de energie die ooit gebruikt is om een product te maken en daar nu ‘in’ zit, of het nu een stoel, een fiets, of een wasmand is. Verder kennen we de term primaire energiebron. Zo’n primaire energiebron is bijvoorbeeld de straling van de zon, een waterval, of een portie fossiele brandstoffen. Primaire energie komt in de natuur voor en kan gebruikt worden om energiedragers – bijvoorbeeld elektriciteit, benzine of stoom – mee te creëren of op te wekken. Daarnaast is er nog een nuttig concept, dat van exergie. Exergie is de hoeveelheid arbeid die we met een eenheid energie gedaan kunnen krijgen, de nuttige hoeveelheid dus. Zie ook nog vermogen en joule. Wil je dat je energie verandering kan bewerkstelligen of arbeid kan verrichten, dan gaat het strikt genomen niet om de hoeveelheid energie waarover je beschikt, maar om het verschil in concentratiegraad tussen de energiebron en de omgeving. Want alleen wanneer de concentratiegraad van een energiebron hoger is dan die van zijn omgeving kan energie arbeid verrichten. Zie ook nog het begrip energiekwaliteit in aflevering 8 van het artikel ‘Energie, wat is dat eigenlijk?’, de energiestaat en de ‘wet van de afnemende substitutie-elasticiteit’ in aflevering 9. En natuurlijke de eerste en de tweede wet van de thermodynamica. Verder is energie (uiteraard) het onderwerp van de inleiding van de rubriek Energie (‘Biofysische grenzen: opgevoerde entropie’).

In de rubriek Ecologie komt het aan de orde in aflevering 63 van serie 3 van het artikel ‘Wat is ecologie?’. Hier gaat het in de eerste plaats om de fotosynthese en hoe de (chemische) energie door (en tussen) ecosystemen stroomt. Hoe de energiestromen lopen en hoe dus de overdracht tussen de voedselniveaus gaat, lezen we expliciet in aflevering 72-73 en in aflevering 78 (en impliciet in de afleveringen ertussen) in serie 3 van het artikel ‘Wat is ecologie?’ Zie in dit verband ook het werk van Charles Hall in het laatste artikel van de serie over Energie ‘De economie van de piekolie’ (aflevering 6).

Energie in systemen (altijd een stroom die maakt dat energie ook weer verdwijnt) wordt behandeld in de afleveringen 2 en 3 van het artikel ‘De samenstelling van systemen’ in de rubriek Complexiteit. Het blijft terugkomen in de verdere afleveringen, met name in de wisselwerking van materie, energie en informatie en in dat begrip stroom. In verband met expansie komt het aan de orde in de afleveringen 8-14 van het artikel ‘De natuur van de econome’ in de rubriek Complexiteit. In verband met bijtanken (en import-vervanging) komt het aan de orde in de afleveringen 15-18 van hetzelfde artikel.

Hoe de energiestroom werkt in maatschappelijke systemen komt aan de orde in aflevering 27 van het artikel ‘Catastrofologie’ in de rubriek Ontwrichting. Daar vindt u ook tal van links naar aanverwante begrippen en toepasselijke passages.

Het verstoken van fossiele brandstoffen is de belangrijkste oorzaak van de CO2-toename in de atmosfeer en die is weer de oorzaak van het opwarmen van de aarde (dat wil zeggen: er zit nu meer energie in de atmosfeer dan een eeuw geleden). Wat in aflevering 2 van het artikel ‘De race van ons leven’ in de rubriek Ontwrichting hierover in samenvatting wordt gezegd, krijgt bewijsvoering in de afleveringen 8-11. Het aspect van de energietransitie naar duurzame energie en het einde van de traditionele elektriciteitswinning is het onderwerp van aflevering 12-15 van het artikel ‘De race van ons leven’ in de rubriek Ontwrichting (en later van de tweede serie artikelen in de rubriek Energie). Ondanks de geweldige kostendalingen van duurzame energiebronnen en accu’s gaan we het met de energietransitie niet halen, zegt Grantham: de kans op de veilige 1,5 graad temperatuurstijging is vrijwel uit het zicht verdwenen. Zie hierover aflevering 16-17 van het artikel ‘De race van ons leven’ in de rubriek Ontwrichting. De (on)haalbaarheid van de ‘doelen van Parijs’ is het onderwerp van het artikel ‘Kroniek van een aangekondigde zelfmoord’. Tenslotte is er het artikel ‘Kunnen we ontsnappen aan de energie-complexiteitsspiraal?’ in de rubriek Ontwrichting.

Het verschil in concentratiegraad tussen de energiebron en de omgeving bepaalt het nut van die energiebron. Want alleen wanneer de concentratiegraad van een energiebron (flink) hoger is dan die van zijn omgeving, kan energie arbeid verrichten. Zonder krachten van buitenaf beweegt energie altijd van een hogere concentratiegraad naar een lagere (daarom wordt je koffie koud terwijl je dit zit te lezen). Dat wil niet zeggen dat die energie verloren gaat, alleen dat die geen arbeid meer kan verrichten.

De joule is de eenheid van energie. Een joule geeft de hoeveelheid energie weer die nodig is om een object te verplaatsen met een kracht van één newton (eenheid van mechanische kracht) over een afstand van één meter, wat weer gelijk staat aan één wattseconde. Andere gebruikte eenheden, zoals calorieën, worden dus omgerekend naar joules als de algemeen aanvaarde maatstaf.

De energie-complexiteitsspiraal van Joseph Tainter stelt dat zodra er in een natuurlijk systeem iets van ongebruikte energie is, er onmiddellijk soorten van binnen of buiten het systeem opdoemen die die energie benutten. Voeg extra energie aan een ecosysteem toe en zijn complexiteit zal toenemen. In menselijke samenlevingen gaat het niet anders. Beschikken we over extra, liefst goedkope energie, dan maken we die op en neemt de complexiteit van onze samenleving toe. Die samenleving ontwikkelt dan nieuwe activiteiten, nieuwe technologieën, nieuwe vormen van vermaak, nieuwe instituties en sociale rollen en nieuwe vormen van informatie en informatieoverdracht. En die nieuwe activiteiten en instituties en zo verder hebben voor hun voortbestaan allemaal een constante stroom energie nodig. Er is sprake van een doorgaande energie-complexiteitsspiraal. Stokt de (groei van de) energievoorziening, dan is er maar één oplossing: radicale versimpeling van de maatschappij; anders volgt ineenstorting.

Joseph Tainter komt zelf uitgebreid aan het woord in het artikel ‘Kunnen we ontsnappen aan de energie-complexiteitsspiraal?’ in de rubriek Ontwrichting (zie voor de energie-complexiteitsspiraal aldaar aflevering 15-16). Zijn werk wordt behandeld in aflevering 34 en 35 van het artikel ‘Catastrofologie’ in de rubriek Ontwrichting. Verwijzingen naar zijn werk vindt u verder in aflevering 7 van het artikel ‘Grondstoffen’ in de rubriek Energie en in aflevering 1 van het artikel ‘Biofysische grenzen: tomeloze complexiteit’ in de rubriek Complexiteit. Zie ook innovatie.

Joseph A. Tainter is hoogleraar ‘milieuconflicten, omgaan met klimaatverandering en energie- en grondstofverbruik’ aan de Utah State University. Hij schreef het beroemde boek The Collape of Complex Societies (Cambridge Un. Press, 1988).

De totale hoeveelheid beschikbare energie is duizelingwekkend groot, maar slechts een bescheiden deel daarvan is in geconcentreerde vorm beschikbaar. Dat is het mooie van fossiele brandstoffen. Die zijn het energierijke restant van zonne-energie dat vele miljoenen jaren terug in de vorm van organisch materiaal in de aardkorst begraven is en aan gigantische hoeveelheden geologische warmte en druk is blootgesteld. Met een dergelijke hooggeconcentreerde energiebron kan technologie wonderen verrichten omdat die energie in thermodynamisch opzicht een heel eind bergafwaarts kan. Het gaat van een hoge energiedichtheid naar een lage (en levert daartussen veel nuttige arbeid). Deze energiedichtheid wordt uitgedrukt in joules per gewicht en volume. Daarnaast bestaat het begrip vermogensdichtheid, dat de hoeveelheid vermogen per vierkante meter landoppervlak weergeeft. Lees hierover in aflevering 8 van het artikel ‘Energie – wat is het eigenlijk?’ in de rubriek Energie. Zie ook EROI, eerste hoofdwet van de thermodynamica, tweede hoofdwet van de thermodynamica en entropie.

Het begrip energieklif komt ter sprake in aflevering 9 van het artikel ‘De economie van de piekolie’ in de rubriek Energie, waar ook een grafische voorstelling te vinden is. De kwestie is dat je bij een dalend EROI niet goed ziet aankomen hoe snel onze energievoorziening onder een kritieke grens daalt, waarbij onze complexe samenleving niet meer te handhaven is.

Ook al is olie per joule grofweg acht keer duurder is dan steenkool, toch is olie nog altijd de meest gebruikte energiebron. Kennelijk zijn energiebronnen niet allemaal gelijk geschapen en is de markt bereid om per joule een veel hogere prijs te betalen voor olie dan voor steenkool. Dat prijsverschil komt voort uit de factor energiekwaliteit. Die kwaliteit kun je op verschillende manieren meten en vergelijken: op basis van de energiedichtheid (het aantal joules) per gewicht en volume, de vermogensdichtheid, het netto energierendement (zie ook principe van maximaal vermogen) en de staat van de energiebron. De energiedichtheid per gewicht (MJ/kilo) geeft bijvoorbeeld aan dat diesel een dichtheid heeft van 48, benzine van 44, dierlijk vet 37, ethanol 26, steenkool 24, suiker 17, buskruit 3, lithium batterijen 0,5 en loodaccu’s 0,2. Hoe hoger de energiedichtheid, des te geschikter de energiebron is om bijvoorbeeld als brandstof voor transportdoeleinden te dienen. Zie ook aflevering 13-14 van het artikel ‘De economie van piekolie’ in de rubriek Economie.

Rees schrijft bij principe van maximaal vermogen dat dit zo luidt: Succesvolle systemen zijn die systemen die evolueren om hun gebruik per tijdseenheid van beschikbare energie voor het verrichten van nuttige arbeid te maximaliseren (groei, zelfonderhoud en voortplanting). Binnen natuurlijke ecosystemen vormt het ‘maximaal vermogen’ aantoonbaar een fundamentele organiserende kracht. Zie hierover aflevering 7 van het artikel ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie.

Het begrip energieslaaf is het onderwerp van het derde artikel van de serie Energie. Het komt ook aan de orde in de inleiding bij de rubriek Energie en in aflevering 5 van het artikel ‘Kunnen we ontsnappen aan de energie-complexiteitsspiraal?’ in de rubriek Ontwrichting.

Energiestaat is een onderscheid in de verschijningsvormen van energie. Van hoog naar laag zijn de energiestaten: vloeibaar (olie), gasvormig (aardgas), vast (hout, steenkool, teerzand, olieschalie) en een drukveld (windenergie) of stralingsveld (kernenergie/zonne-energie). Een handige vuistregel is dat conversie van een lagere staat naar een hogere altijd gepaard gaat met een conversieverlies en dus een lager EROI. Daarbij geldt dat hoe meer stappen je de energiestaat opkrikt hoe groter het conversieverlies is. (Dit verdoezelt een beetje dat druk- of stralingsvelden weliswaar weinig geschikt zijn om in een hogere energiestaat te converteren – wat meteen verklaart waarom het zo lastig is om overtollige wind- of zonne-energie zonder een aanzienlijk conversieverlies op te slaan – maar er heel goed in slagen om elektriciteit op te wekken. En elektriciteit is de hoogste en dus ook duurste vorm van energie die we kennen.) Lees hierover in aflevering 9 van het artikel ‘Energie – wat is het eigenlijk?’ in de rubriek Energie.

EROEI staat voor energierendement op energie-investering. Het concept is ontwikkeld door de Amerikaanse ecoloog Charles Hall en geeft de verhouding weer tussen een energieopbrengst en de hoeveelheid energie die nodig is om die opbrengst te verkrijgen. Breder geformuleerd is het de verhouding tussen de energieopbrengst waarop de samenleving draait en de energie die nodig is om die opbrengst te verkrijgen, op haar bestemming te krijgen en te benutten.

Zie aflevering 6 van hert artikel ‘De economie van piekolie’ en aflevering 5 van het artikel ‘Biofysische grenzen: opgevoerde entropie’. EROEI komt ook aan de orde in aflevering 11 en volgende van het artikel ‘De samenstelling van systemen’ in de rubriek Complexiteit, in aflevering 14 van het artikel ‘Catastrofologie’ in de rubriek Ontwrichting en in aflevering 14 van het artikel ‘Kunnen we ontsnappen aan de energie-complexiteitsspiraal?’ in de rubriek Ontwrichting. Zie ook energiekwaliteit, energiestaat en energieklif. Zie over het werk van Hall verder aflevering 6 en volgende van het artikel ‘De economie van piekolie’ in de rubriek Energie en aflevering 8 voor de EROI van de diverse energiebronnen. Hij is met Kent Klitgaard de auteur van het handboek voor biofysische economie Energy and the Wealth of Nations: Understanding the Biophysical Economy (Springer, 2012) en zelf ook nog van Energy Return and Investment (Springer, 2017, genoemd in aflevering 9). Zijn rechterhand is David Murphy.

Uit het begrip EROI vloeit het begrip energiesurplus voort. Bij een EROI van 100:1 staat 99 procent van de gewonnen energie de samenleving ten dienste (omdat slechts 1 eenheid nodig is voor de winning van de volgende portie energie) . Bij een EROI van 2:1 is dat slechts de helft. Een moderne beschaving kan niet toe met een EROI onder de 7:1, maar het dubbele is waarschijnlijk nodig voor een verzorgingsmaatschappij als de onze. Zie daarover aflevering 9 en 10.

De kracht van Halls EROI-concept schuilt erin dat het een methode biedt om het energiesurplus te kwantificeren, dat het een instrument verschaft om de kwaliteit van uiteenlopende energiebronnen langs één meetlat te leggen en dat het een mogelijkheid biedt om de economische gevolgen van de stijgende kosten van de energiewinning in kaart te brengen. De levenscyclusanalyse, terugverdientijd en net energy analysis zijn conceptuele zusjes van het EROI-begrip. Kritiek op de EROI-functie vindt u in aflevering 13-14 van het artikel ‘De economie van piekolie’ in de rubriek Energie. In aflevering 14 komt het artikel ‘Order from Chaos: A Preliminary Protocol for Determining the EROI of Fuels’ van Murphy, Hall, Dale en Cleveland ter sprake, waarin ze een protocol formuleren voor EROI-onderzoek. Het gaat daarbij om validiteit en betrouwbaarheid.

Het idee van een noodzakelijk energiesurplus voor een rijke beschaving, heeft ook iets deterministisch. Met een beetje goede wil kun je nog stellen dat er een eenduidige relatie bestaat tussen de energetische basis van een economie, haar energiesurplus en haar culturele en morele ontwikkeling. Maar je kunt lastig volhouden dat het energiesurplus ook iets zegt over esthetische waarden, intellectuele ontwikkeling en de richting van de technische vooruitgang. Vooral op detailniveau schiet deze benadering tekort. Die verklaart bijvoorbeeld niet hoe het kan dat de ‘boerenbevolking’ in het West-Europa van de elfde tot de dertiende eeuw een ongekende hoeveelheid vrije tijd aan een opmerkelijk hoge levensstandaard wist te paren. Of dat landen die over enorme energieoverschotten beschikken het economisch niet noodzakelijk beter doen dan landen die voor dat surplus op import zijn aangewezen. Of dat de Grote Depressie van de jaren dertig samenviel met historisch hoge EROI’s voor olie, gas en steenkool. Meer hierover in aflevering 11 en 12. Zie ook aflevering 17-18 over het effect van het energiesurplus van de oliewinning op de economie. Zie ook energie bij Nate Hagens en verder overshoot.

Ondanks de geweldige kostendalingen van duurzame energiebronnen en accu’s gaan we het met de energietransitie niet halen: de temperatuur zal zeker met 2 graden stijgen, als het al niet met 3 graden is. De kans op de veilige 1,5 graad temperatuurstijging is vrijwel uit het zicht verdwenen. Zie hierover aflevering 16-17 van het artikel ‘De race van ons leven’ in de rubriek Ontwrichting. Zie ook duurzaamheid, verkwanselde tijd bij de klimaatverandering, kosten duurzame energiebronnen, energie en piekolie. Lees verder de serie over energietransitie als deze (in 2023) geplaatst wordt. Zie verder aflevering 14 van het artikel ‘De economie van piekolie’ in de rubriek Energie.

Volgens de beste empirische gegevens is in onze economie een CO₂-ontkoppeling van 4 procent per jaar praktisch het maximaal haalbare. Maar om onder een temperatuurstijging van 2 graden te blijven, is het nodig ruim 7 procent te halen. Zelfs met de meest ambitieuze en agressieve uitrol van CO₂-vrije energie gaat dat niet lukken. Dan wordt de toepassing van onbewezen en riskante technieken als BECCS (bio-energie met koolstofafvang en -opslag) of geo-engineering op gigaschaal verleidelijk. Daarbij is de verdeling van de lasten tussen de rijke en de arme landen ook nog eens zeer oneerlijk. Kortom, zonder een gericht ontgroeipad in te slaan, is het halen van de klimaatdoelen zo goed als onmogelijk.

Onze CO₂-vrije energietechnologieën zijn zonder uitzondering uitermate materiaalintensief. Voor dezelfde energie-opbrengst vergt bijvoorbeeld een windpark negen keer zoveel materiaal als een gasgestookte elektriciteitscentrale. Een zonnepaneel of windturbine is bovendien niet hernieuwbaar, alleen herbouwbaar, zolang de benodigde grondstoffenvoorraad strekt, wat een punt van zorg is. Want de huidige energievoorziening CO₂-vrij maken vergt onvoorstelbare hoeveelheden grondstoffen. Dit wordt behandeld in aflevering 17 tot 19 van het artikel ‘Ontkoppeling ontrafeld’ in de rubriek Economie. Zie ook ontkoppeling is nodig, maar kan het ook? Er is een andere kijk voor nodig. Zie daarover aflevering 1 van het artikel ‘Een @ndere kijk op geld’ in de rubriek Ethiek, en aflevering 30 van het Vijfde klimaatartikel en aflevering 24 van het artikel ‘Ingrijpen in systemen’ in de rubriek Complexiteit.

Bij Nate Hagens is dan nog het item ontkoppeling vergt de dood van het superorganisme van belang. Zie ook nog klimaattransitie en transitie.

De term ‘piekolie’ verwijst simpelweg naar het verschijnsel dat de oliewinning in elk veld, elke regio en elk land op zeker moment een piek bereikt en dan begint te dalen. Aangezien er een eindige hoeveelheid olie in de aardkorst zit, volgt hieruit dat deze piek vroeg of laat ook op mondiaal niveau zal plaatsvinden. Het piekolieconcept stelt niet dat de oliewinning plotseling stopt, het verwijst slechts naar een trend waarbij de stijging van de winning op zeker moment omslaat in een daling. Vindt deze omslag wereldwijd plaats, dan kan dat tot problemen leiden wanneer goedkope alternatieven om het huidige transport- en productiesysteem draaiende te houden nog onvoldoende tot ontwikkeling zijn gekomen. We hebben onze wereldgemeenschap tenslotte gegrondvest op blijvende en toenemende oliewinning. Zie behalve het hele artikel ‘Piekolie’ speciaal de samenvattende aflevering 25 ervan en ook het zesde artikel ‘De economie van de piekolie’. Zie ook klokkromme en olievoorraad. De verschillende manieren om aan de piek te rekenen, zoals Hubbert deed, staan in aflevering 5, 8 en 9-10 van het artikel ‘Piekolie’.

Misschien ligt de voornaamste relevantie van het onderwerp piekolie niet in het ‘opraken’ maar in het welslagen van die energietransitie. Want dit is de paradox: krimpt de olievoorziening op korte termijn, dan krimpt ook de kans op een snelle energietransitie. Daarbij komt ook het verschijnsel van de ‘energieval’ aan de orde. Lees hierover aflevering 3 en 4 van de inleiding bij de serie over energie ‘Waar ik het over heb als ik het over piekolie heb’.

De IEA en de EIA stellen dat de piek in de mondiale conventionele oliewinning plaatsvond rond 2006. Kurt Cobb stelt dat eigenlijk ook de gehele oliewinning (dus inclusief de onconventionele olie) toen piekte. Zie aflevering 13 en volgende van het artikel ‘Piekolie’ in de rubriek Energie. Het probleem is hier dat de statistieken die de oliewinning moet weergeven, ‘vervuild’ zijn. In aflevering 16 van het artikel ‘De economie van de piekolie’ is sprake van een piek voor alle fossiele brandstoffen samen voor 2025.

Onze energievoorziening komt aan de orde in aflevering 15-19 van het artikel ‘De economie van piekolie’ in de rubriek Energie. Het gaat om de link tussen economische groei en energiegebruik (bijna 1 op 1) en de efficiëntie. Het gaat van het bruto energieaanbod naar het netto energieaanbod. Er komt een piek aan in het bruto aanbod (vooral in de oliewinning). Dat levert een groeiparadox op.

Entropie gaat over orde en wanorde, over willekeur en structuur, over regelmaat en onregelmatigheden in de verdeling van energie en materie. Entropie is een maat voor wanorde of willekeur binnen een natuurkundig systeem. Hoe hoger de entropie, des te gelijker materie en energie verdeeld zijn. Hoe lager de entropie, hoe meer verschillen er zijn. Cruciaal is dat moleculen de neiging hebben om zo willekeurig mogelijk verdeeld te zijn, dat wil zeggen om een zo hoog mogelijke entropie te vertonen. In de praktijk betekent dit dat alles waarmee we in aanraking komen aan entropie onderhevig is. Alles om ons heen, wijzelf incluis, ‘ontaardt’ na verloop van tijd, het vervalt of wordt willekeuriger en minder geordend. Daarom moet je auto af en toe naar de garage, heeft je huis op gezette tijden een verfje nodig, bewaren we ons voedsel in een koelkast en moeten we onszelf voeden en soms bij de huisarts langs. Entropie wordt behandeld in aflevering 6 en 7 van het artikel ‘Energie – wat is het eigenlijk?’ in de rubriek Energie. Daar komt ook negatieve entropie (of negentropie) aan de orde. Zie in dit verband ook fotosynthese en planten. Entropie hoort als begrip bij de tweede hoofdwet van de thermodynamica. Zie het artikel ‘Biofysische grenzen: opgevoerde entropie’ en ook nog het begrip entropiesubsidie in aflevering 11 van het artikel ‘Energie, wat is dat eigenlijk?’, het principe van maximaal vermogen in aflevering 6 van het artikel ‘Grondstoffen’ en energiedichtheid in aflevering 5 van het artikel ‘Biofysische grenzen: opgevoerde entropie’.

De 21ste eeuw zal het verhaal zijn van dalende energiekwaliteit en stijgende energiekosten. We moeten ons voorbereiden op een leven op een veel lager energieniveau, waarbij we onze resterende laagentropische energie en hulpbronnen bewust inzetten voor de opbouw van een hernieuwbare infrastructuur en een samenleving die grotendeels is gebaseerd op ecosysteemstromen. Zie toekomstperspectief volgens Nate Hagens.

Lees over het verband tussen de tweede hoofdwet en entropie beslist ook entropie volgens Rees in zijn geheel. Zie verder Gaia en de energie en bio-economie.

De tweede wet van de thermodynamica (de entropiewet) zegt: elke spontane verandering in een geïsoleerd systeem (een systeem dat geen energie of materie kan uitwisselen met zijn ‘omgeving’) verhoogt de entropie (willekeurigheid of wanorde) van het systeem; meer in het algemeen: bij elke materiële transformatie treedt er een onomkeerbare ontaarding op van bruikbare (hoogwaardige) energie/materie naar een meer wanordelijke en minder bruikbare entropische toestand. Zie hierover aflevering 8 van het artikel ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie.

Een geïsoleerd systeem wordt bij elke opeenvolgende interne transformatie dan ook steeds willekeuriger en wanordelijker: energie dissipeert (gaat verloren), materiaalconcentraties dispergeren (raken vermengd) en gradiënten (relatieve verschillen) verdwijnen – op weg naar een lokaal thermodynamisch evenwicht waarin niets meer kan gebeuren. Toch kennen we allemaal reëel bestaande systemen die duidelijk niet bezig zijn om naar een dergelijk evenwicht af te glijden. Levende organismen en andere complexe systemen ‘organiseren’ zichzelf op een manier die de onverbiddelijke weerstand van de tweede wet weerstaat. Zij handhaven zichzelf in op hoge niveaus functionerende, laagentropische toestanden die zich ver van hun thermodynamisch evenwicht bevinden, omdat zij open systemen zijn die energie/materie met hun ‘omgeving’ kunnen uitwisselen.

Neem nu de ecosfeer, een zelforganiserend, zeer geordend, meerlagig systeem van verbijsterende structurele complexiteit, dat zijn vorm krijgt in miljoenen afzonderlijke soorten, gedifferentieerde materie en geaccumuleerde biomassa. In de loop van de geologische tijd zijn haar biodiversiteit, systemische complexiteit en energie- en materiaalstromen juist toegenomen – wat wil zeggen dat de ecosfeer zich steeds verder van het thermodynamisch evenwicht heeft verwijderd.

En hier komt nog iets bij kijken. Systeembiologen onderkennen dat levende systemen bestaan in overlappende, geneste hiërarchieën, waarin elk deelsysteem wordt omvat door het systeem dat zich één niveau hoger bevindt en dat zelf op zijn beurt weer een keten van gekoppelde subsystemen van een lager niveau omvat. Elk subsysteem in de hiërarchie groeit, ontwikkelt en onderhoudt zichzelf door bruikbare energie en materie (negatieve entropie of ‘negentropie’) te onttrekken aan zijn ‘omgeving’, dat wil zeggen aan zijn gastsysteem van één niveau hoger. Dit gaat allemaal ten koste van een toenemende algehele entropie, in het bijzonder de entropie van hun onmiddellijk gastsysteem. De tweede wet heeft voor ons nogal wat consequenties. Zie daarover tweede wet en duurzaamheid en complexiteitstheorie volgens Rees.

Het begrijpen van ons ecologisch disfunctioneren begint bij de epistemologie – hoe we weten wat we weten – en met een bijzonder eigenaardig kenmerk van de menselijke cognitie. Basale culturele verhalen en sociale normen kunnen zich weliswaar als werkelijkheid voordoen, toch zijn ze producten van de menselijke geest. Ze zijn letterlijk verzonnen, ook al zien we ze als onaantastbare wijsheid. Alle culturele verhalen, wereldbeelden, religieuze doctrines, politieke ideologieën en academische paradigma’s zijn in feite ‘sociale constructen’. Lees hierover in aflevering 2 van het artikel ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie.

De wetenschap neemt hierbij een unieke plaats in, en wel in de zin dat wetenschappers de geldigheid van voorlopige constructen (hypothesen) over de echte wereld expliciet testen aan de hand van observatie en experimenten, en hun begrip dienovereenkomstig aanpassen. Dat kan leiden tot een geaccepteerde theorie: een sociaal construct dat gebruikt kan worden als verklaring voor een bepaalde entiteit of verschijnsel – of waarmee daarover voorspellingen gedaan kunnen worden.

De economische wetenschap neemt een middenpositie in. We kunnen het er bijvoorbeeld over eens zijn dat ‘de economie’ dát geheel van menselijke activiteiten is, waarin goederen en diensten worden geproduceerd, gedistribueerd en geconsumeerd. Toch kunnen we daar nog alle kanten mee uit, met steeds een weerspiegeling van de specifieke reeks sociaal geconstrueerde waarden van de aanhangers en hun overtuigingen/aannames over de economie en haar relatie tot de samenleving, bestuurssystemen, ecosystemen, enzovoort. De ene benadering kan de nadruk leggen op concepten of activiteiten die in een andere benadering gemarginaliseerd of volledig weggelaten worden (denk aan privébezit versus staatseigendom, of vrije versus gereglementeerde markten). En hier kan het ingewikkeld worden, want elk economisch paradigma is een veelomvattend sociaal geconstrueerd model dat andere modellen kan bevatten (of weglaten) die op hun beurt ook weer sociale constructen zijn.

Die diepgewortelde sociale constructen zijn perceptuele filters waarmee mensen nieuwe gegevens en informatie interpreteren (aflevering 3). En dat bepaalt weer hoe wij ons tot de echte wereld verhouden. De meeste mensen zijn zich er niet van bewust dat hun collectieve overtuigingen gedeelde illusies kunnen zijn; een cognitieve zinsbegoocheling die het lot van de mensheid weleens zou kunnen bepalen. We moeten ons met name zorgen maken over het huidige dominante neoliberale economische paradigma (de economie van het kapitalisme). Neoliberale modellen bevatten een beperkende karikatuur van het menselijk gedrag, negeren vrijwel de gehele sociaal-culturele dynamiek en hebben geen noemenswaardig oog voor de biofysische systemen waarmee de economie in wisselwerking staat.

Zie ook ecologie en economie, definities en paralellen en hachelijke economisch-ecologische situatie..

Het verschijnsel van ontkenning van klimaatverandering, en van ontkenning (en ontkennerij) in het algemeen, komt aan de orde in de afleveringen 3-6 van het artikel ‘Dit is niet de toekomst die we besteld hebben’ (en af en aan in de rest van dit artikel). Ook als erkenning, actieve en passieve ontkenning en ontkennerij. Het is ook een thema in het artikel ‘Zelf veranderen’ in de rubriek Ethiek dat op termijn geplaatst zal worden. Zie ook psychologische barrières voor klimaatactie. Ook het artikel ‘Het Sumerisch Testament’ gaat over dit probleem (zie JHWH, culturen en de laatste woorden van aflevering 12).

EROEI staat voor energierendement op energie-investering. Het concept is ontwikkeld door de Amerikaanse ecoloog Charles Hall en geeft de verhouding weer tussen een energieopbrengst en de hoeveelheid energie die nodig is om die opbrengst te verkrijgen. Breder geformuleerd is het de verhouding tussen de energieopbrengst waarop de samenleving draait en de energie die nodig is om die opbrengst te verkrijgen, op haar bestemming te krijgen en te benutten.

Zie aflevering 6 van hert artikel ‘De economie van piekolie’ en aflevering 5 van het artikel ‘Biofysische grenzen: opgevoerde entropie’. EROEI komt ook aan de orde in aflevering 11 en volgende van het artikel ‘De samenstelling van systemen’ in de rubriek Complexiteit, in aflevering 14 van het artikel ‘Catastrofologie’ in de rubriek Ontwrichting en in aflevering 14 van het artikel ‘Kunnen we ontsnappen aan de energie-complexiteitsspiraal?’ in de rubriek Ontwrichting. Zie ook energiekwaliteit, energiestaat en energieklif. Zie over het werk van Hall verder aflevering 6 en volgende van het artikel ‘De economie van piekolie’ in de rubriek Energie en aflevering 8 voor de EROI van de diverse energiebronnen. Hij is met Kent Klitgaard de auteur van het handboek voor biofysische economie Energy and the Wealth of Nations: Understanding the Biophysical Economy (Springer, 2012) en zelf ook nog van Energy Return and Investment (Springer, 2017, genoemd in aflevering 9). Zijn rechterhand is David Murphy.

Uit het begrip EROI vloeit het begrip energiesurplus voort. Bij een EROI van 100:1 staat 99 procent van de gewonnen energie de samenleving ten dienste (omdat slechts 1 eenheid nodig is voor de winning van de volgende portie energie) . Bij een EROI van 2:1 is dat slechts de helft. Een moderne beschaving kan niet toe met een EROI onder de 7:1, maar het dubbele is waarschijnlijk nodig voor een verzorgingsmaatschappij als de onze. Zie daarover aflevering 9 en 10.

De kracht van Halls EROI-concept schuilt erin dat het een methode biedt om het energiesurplus te kwantificeren, dat het een instrument verschaft om de kwaliteit van uiteenlopende energiebronnen langs één meetlat te leggen en dat het een mogelijkheid biedt om de economische gevolgen van de stijgende kosten van de energiewinning in kaart te brengen. De levenscyclusanalyse, terugverdientijd en net energy analysis zijn conceptuele zusjes van het EROI-begrip. Kritiek op de EROI-functie vindt u in aflevering 13-14 van het artikel ‘De economie van piekolie’ in de rubriek Energie. In aflevering 14 komt het artikel ‘Order from Chaos: A Preliminary Protocol for Determining the EROI of Fuels’ van Murphy, Hall, Dale en Cleveland ter sprake, waarin ze een protocol formuleren voor EROI-onderzoek. Het gaat daarbij om validiteit en betrouwbaarheid.

Het idee van een noodzakelijk energiesurplus voor een rijke beschaving, heeft ook iets deterministisch. Met een beetje goede wil kun je nog stellen dat er een eenduidige relatie bestaat tussen de energetische basis van een economie, haar energiesurplus en haar culturele en morele ontwikkeling. Maar je kunt lastig volhouden dat het energiesurplus ook iets zegt over esthetische waarden, intellectuele ontwikkeling en de richting van de technische vooruitgang. Vooral op detailniveau schiet deze benadering tekort. Die verklaart bijvoorbeeld niet hoe het kan dat de ‘boerenbevolking’ in het West-Europa van de elfde tot de dertiende eeuw een ongekende hoeveelheid vrije tijd aan een opmerkelijk hoge levensstandaard wist te paren. Of dat landen die over enorme energieoverschotten beschikken het economisch niet noodzakelijk beter doen dan landen die voor dat surplus op import zijn aangewezen. Of dat de Grote Depressie van de jaren dertig samenviel met historisch hoge EROI’s voor olie, gas en steenkool. Meer hierover in aflevering 11 en 12. Zie ook aflevering 17-18 over het effect van het energiesurplus van de oliewinning op de economie. Zie ook energie bij Nate Hagens en verder overshoot.

Bij een vergelijking van de graanproductiviteit met de bevolkingsgroei blijkt dat er binnenkort geen veiligheidsmarge meer is (op basis van de opbrengst van de drie belangrijkste voedingsgewassen: tarwe, rijst en maïs). Zie bewijsstuk 21 van aflevering 21 van het artikel ‘De race van ons leven’ in de rubriek Ontwrichting. Niet alleen zwakt de groei van graanproductie af (aflevering 22) en is de groene revolutie uitgewerkt (bewijsstuk 23), het effect van erosie door stortregens en het enorme verlies aan humus zal desastreus zijn (en dit wordt nog niet goed onderkend). Zie bewijsstuk 25 en 26. Tellen we daar het effect van klimaatverandering nog bij, dan kan in 2040 de graanproductiviteit terug zijn op het niveau van 1980 (toen er zo’n 4 miljard mensen waren). Dit wordt weergegeven in bewijsstuk 27. Bewijsstuk 28 toont het gecombineerde effect van klimaatverandering en bodemerosie in de VS, met de historische en de geraamde graanopbrengsten voor de tarwe-, soja- en rijstproductie. En dan is de wedren tussen supergraan en superonkruid nog ongewis. En is het mogelijke gebrek aan fosfaat (of kalium) niet meegenomen (aflevering 29). En evenmin mogelijke klimaatvluchtelingen, oprakend water, dalende bodems, en wat niet al (aflevering 30). Zie ook hoosbuien, concurrentie, levensgemeenschap, fotosynthese, permacultuur, voedselketen.

‘We worden nu, meer dan ooit, niet meer met zomaar één eschatologische bedreiging geconfronteerd, maar met een menigte bedreigingen tegelijkertijd die als kantelpunten kunnen optreden, wat leidt tot onomkeerbare planetaire verandering.’ Zo luidt de zesde stelling van Srecko Horvat in het artikel ‘Na de apocalyps’ in de rubriek Ontwrichting (aflevering 7). Eschatologie wordt, net als ‘openbaring’, vanouds vaak in één adem genoemd met het woord heilsleer. Het gaat om ‘de leer der laatste dingen’, een ‘eindtijd’, alleen komt het ‘beloofde rijk’ er nu niet, maar sterft de mensheid en al het andere leven op aarde. We hebben daarom een nieuwe eschatologie nodig. We dienen allereerst de complexiteit en verbondenheid van een veelvoud aan eschatologische bedreigingen te begrijpen, maar de bedreigingen worden steeds meer ‘supraliminaal’ – niet te bevatten. Dit item wordt voorafgegaan door apocalyps ‘normaliseren’ en gevolgd door uitsterven is ‘supraliminaal’.

Hamming noemt de Sumeriërs als het al duizend jaar leidende cultuurvolk, dat onderworpen wordt aan de nieuwe heersers: Akkad. Zoals bij de landbouw die de nomade verdringt, maakt ook hier Kaïn (Akkad) Abel (Sumerië) een kopje kleiner. (Zie ook schepping.) Dan komen de problemen van de werkelijkheid: “Toen nam de moderne landbouwcultuur op aarde in omvang toe en vormde zij dochterculturen.” En: “Toen HET GEBEURT zag dat de slechtheid van de moderne cultuur groot was op aarde en dat alles wat ze verzonnen alleen maar slecht was, toen speet het HET GEBEURT dat Hij de moderne cultuur op de aarde gemaakt had en het verdroot Hem in zijn hart. En HET GEBEURT zei: Ik zal de moderne cultuur die Ik geschapen heb, in het landbouwgebied uitroeien, de mensen zowel als het vee en het kruipend gedierte en het gevogelte des hemels; want het berouwt Mij, dat ik hen gemaakt heb.” HET GEBEURT wil dus niet de totale mensheid verdelgen, maar alleen de moderne landbouw in het ontgonnen landbouwgebied. Zo interpreteert onze verteller de grote overstroming. Hij concludeert het uit het gebeuren. Hij laat de Protesterende Empirie preken. In het rampgebied dreven niet alleen de lijken van mensen en gebruiksvee, maar ook van de wilde dieren. De verteller vindt dit opvallend, want de wilde dieren hadden geen schuld aan de problemen. Blijkbaar laat HET GEBEURT de goeden – de dieren – met de kwaden lijden. Samengevat ziet Genesis het zo: De techneut ziet de dieren (de hele natuur) alleen als gebruiksvoorwerp, of als schadelijk wild. De mens stelt vast waarvoor ze bestemd zijn; de dieren hebben zelf geen stem. En dan komt er een nieuwe stem die hiertegen protesteert. Maar de heersende cultuur luistert niet. Kaïn blijft agressief en moet steeds voort om nieuwe landbouwgebieden te vinden. Totdat hij zich wil bewegen binnen de ecologische mogelijkheden.

Evolutionair psychologen onderscheiden vijf oeroude krachten: eigenbelang, status, sociale imitatie, korte-termijn-handelen en risico-alertheid. Zie verder de afleveringen 8-12 van het artikel ‘Dit is niet de toekomst die we besteld hebben’ in de rubriek Ethiek. Zie ook psychologie in soorten.

Exergie is de hoeveelheid arbeid die we met een eenheid energie gedaan kunnen krijgen. Aangezien in een conversieproces een deel altijd als restwarmte verloren gaat, is het soms zinnig om niet te kijken naar de bruto hoeveelheid arbeid die een energiedrager kan leveren, maar alleen naar de nuttige hoeveelheid (de totale hoeveelheid minus de restwarmte). Die restwarmte, dat nutteloze overblijfsel van het conversieproces, wordt wel anergie (of soms entropie) genoemd.

Expansie is de ontlading die volgt op een injectie van energie, vooral als energie in steeds meer stappen in een systeem blijft voordat het als ‘restwarmte’ verdwijnt. Dus: Expansie steunt op het opvangen en benutten van voorbijgaande energie. Hoe meer verschillende manieren een systeem bezit om energie opnieuw te vangen, te benutten en door te geven voordat deze energie door het systeem wordt afgegeven, des te groter is de optelsom van gevolgen van de ontvangen energie.

Het is een economisch multipliereffect. Expansie komt volgens Jane Jacobs niet van export (het uiteinde van het leidingstelsel), maar van import, van natuurlijke grondstoffen of andere gunstige omstandigheden die een gegeven zijn (dat wil zeggen: niet een product van menselijke inspanning). Al is zulke inspanning wel nodig om de grondstof te benutten! Veel importen, zelfs nadat ze aanvankelijk al getransformeerd of anderszins verruimd zijn, worden vervolgens verder doorgegeven, opgebroken, op een andere manier weer in elkaar gezet, hergebruikt, en verder verruimd. Het principe dat zowel ecologisch als economisch opgaat is dus: Een samenspel met verscheidenheid expandeert in een rijk milieu, een milieu dat op zijn beurt geschapen wordt door het verscheiden gebruik en hergebruik van ontvangen energie. Hierover gaat het in de afleveringen 8-14 van het artikel ‘De natuur van de econome’ in de rubriek Complexiteit. Zie ook multipliereffect, stroom en energie in systemen.

Bij de exploitatie van hernieuwbare eindige fondsen als bossen gelden drie niet-lineaire verhoudingen: de prijs (van het hout – hoe schaarser hoe duurder), het herstel- of productietempo (een verwoest bos herstelt zich niet gemakkelijk, maar een rijp bos groeit ook niet gemakkelijk bij), de opbrengst per eenheid ingezet kapitaal (die hoger wordt bij gebruik van betere technologie en slimmer kappen). Dit wordt behandeld in aflevering 11 van het artikel ‘De werking van systemen’ in de rubriek Complexiteit. Zie ook uitputting.

Aardolie bevindt zich meestal diep onder het aardoppervlak, zonder dat daar zichtbare sporen van aanwezig zijn. In de pioniersjaren van de olie-industrie kon men gemakkelijk kleine hoeveelheden olie vinden door in de buurt van ‘olieplassen’ te boren. ‘Olieplassen’ zijn kleine hoeveelheden aardolie die op het aardoppervlak of in waterbronnen naar boven komen.

Een boorput boren is echter een zeer dure aangelegenheid; daarom werden alternatieve manieren gezocht om olie te lokaliseren. Tegenwoordig bepalen geologen met behulp van een hele reeks technieken de plaatsen waar olie zou kunnen worden gevonden. Ze maken daarbij gebruik van onder meer seismisch onderzoek en visuele observatietechnieken om te bepalen welke geologische formaties olie zouden kunnen bevatten.

Seismisch onderzoek
Hierbij wordt een kleine hoeveelheid springstof ondergronds tot ontploffing gebracht. Daarbij worden gevoelige instrumenten gebruikt die de schokgolven registreren die zich doorheen de grond verplaatsen en die door rotswanden worden gereflecteerd. Op basis van de snelheid en de richting van de golven kunnen geologen het soort rotsformaties identificeren en de soorten detecteren waarvan geweten is dat ze olie of koolwaterstoffen (zoals gas) kunnen bevatten.

Geofysisch onderzoek
Deze methode wordt gebruikt om de dikte van sediment te meten en om de vorm van de structuren binnen het sediment in kaart te brengen. Op deze manier konden de afgelopen 30 jaar dikwijls ondergrondse structuren worden gelokaliseerd waar zich olie heeft verzameld.

Oppervlakteonderzoek
Hierbij worden specifieke zones op de grond gelokaliseerd en wordt hun hoogte bepaald. Een van de instrumenten die daarbij wordt gebruikt, is een theodoliet, die uitgerust is met een telescoop die hoeken horizontaal en verticaal meet.

Zwaartekracht onderzoek
Bij deze methode gebruikt men een uiterst gevoelige gravimeter, waarmee men variaties in de zwaartekracht analyseert. Die variaties kunnen immers wijzen op verborgen geologische structuren. Het onderzoek wordt meestal in een vroege fase van de exploratie uitgevoerd. De onderzoekers identificeren daarbij zones die potentieel interessant kunnen zijn. Op die zones wordt vervolgens een gedetailleerder seismisch onderzoek uitgevoerd.

Bron: Q8oils.

Zie ook de eerste drie afleveringen uit de reeks Olie in de categorie Energie.

De trend is dat overal ter wereld vrouwen er nu voor kiezen veel minder kinderen te krijgen dan vroeger. Hierdoor piekte de absolute groei van de wereldbevolking in 1987. Dat jaar kwamen er 87 miljoen mensen bij op aarde; in 2010 was dat 78 miljoen. Die daling gaat door en na 2050 zou de omvang van de wereldbevolking wel eens kunnen gaan afnemen. Bij het punt waar elke volgende generatie moeders in aantal kleiner is dan de laatste, wordt een trend van krimp vrijwel onomkeerbaar, net zoals eerst aan de groei bijna niet te ontkomen was. Als elke generatie slechts 1,6 kinderen per vrouw voortbrengt, dan produceren vijf vrouwen slechts vier vrouwen voor de volgende generatie. En zo gaat dat dan door. Meisjes die nooit geboren worden krijgen geen kinderen. Dit houdt in dat de VN-prognose van 10 of 11 miljard voor het jaar 2100 door velen als achterhaald wordt beschouwd. Fred Pearce denkt eerder aan 9 miljard mensen in 2050 en daling daarna.

Lees erover in aflevering 6 van de eerste serie ‘Wat is ecologie?’. Een al of niet exponentiële bevolkingsgroei, vergrijzing en een stationaire bevolkingsomvang komen ook aan de orde in aflevering 8, 9, en ook in 10 over exponentiële afname, van het artikel ‘Eindeloze exponentiële groei’ in de rubriek Ontwrichting. Roopnarine ziet als dé twee bepalende factoren voor het bereiken van het omslagpunt voor de aarde de bevolkingsomvang en het gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Zie daarover de afleveringen 21 en 22 van het artikel ‘De werking van systemen’ in de rubriek Complexiteit. Bewijsstuk 17 (van aflevering 18 van het artikel ‘De race van ons leven’ in de rubriek Ontwrichting) toont de omvang van de wereldbevolking sinds 1500 tot 2100 met een lage raming, een middenraming en een hoge raming voor de rest van deze eeuw. Speciale aandacht krijgt Afrika en daarin weer Nigeria. Zie ook het wereldvoedselvraagstuk. Populatiegroei komt veel aan bod in de eerste serie van het artikel ‘Wat is ecologie?’, bijvoorbeeld bij reigers in aflevering 18-20. Zie ook aflevering 1 van het artikel ‘Het Seneca-model’ in de rubriek Ontwrichting. En zie Malthus.

Het verschijnsel ‘exponentiële groei’ komt op heel wat plaatsen op deze website aan de orde, vooral in de inleiding bij de rubriek Economie: ‘Biofysische grenzen: exponentiële groei’. Ik geef hier eerst als de belangrijkste vormen: de groei als fatale contradictie en als ecologische functie met een korte omschrijving, en dan nog een aantal specifieke plaatsen.

Kapitaal gaat altijd over groei en die groei is noodzakelijkerwijs exponentieel. Harvey verdedigt in het artikel ‘Eindeloze exponentiële groei’ (in de rubriek Economie) de stelling dat deze dynamiek, die in de reproductie van het kapitaal besloten ligt, momenteel een buitengewoon gevaarlijke kapitalistische contradictie vormt die niet of nauwelijks onderkend of geanalyseerd wordt. Hij beschrijft het bedrieglijke karakter van samengestelde rente in aflevering 3, de historische groei van het wereldkapitaal in aflevering 5 en rekent in aflevering 6 aan de groei die de komende generatie (normaal gesproken) te verstouwen krijgt. Kijk in de inhoudsopgave van dit artikel om te zien wat er vervolgens nog aan de orde komt (zoals geldcreatie, commons, enzovoort). Zie ook economische groei.

Wie de bank vertrouwt en zijn geld daarheen brengt, krijgt er rente over (al is dat op het ogenblik niet veel). Laat je dat geld inclusief de rente op de bank staan, dan groeit het spaartegoed elk volgend jaar méér dan het jaar ervoor. Dan spreken we over exponentiële, of samengestelde groei. Als bijvoorbeeld het groeitempo 7 procent per jaar bedraagt, verdubbelt een populatie, een saldo, of wat dan ook in slechts 10 jaar (in de figuur bij aflevering 4 van de eerste serie ‘Wat is ecologie?’ staan de cijfers voor de groei van de economie van China). Lees erover in aflevering 4-6 en verder in de Inleiding bij 4eco in aflevering 3 met vooral de twee figuren daar (de grote acceleratie); en in aflevering 2 van de inleiding bij de rubriek Complexiteit ‘Biofysische grenzen: tomeloze complexiteit’. Zie over deze logistische curve ook aflevering 9 van het artikel ‘Piekolie’ in de rubriek Energie en aflevering 1 van het artikel ‘Het Seneca-model’ in de rubriek Complexiteit. Zie ook bevolkingsgroei en rentenierseconomie. Zie verder aflevering 4 van het artikel ‘Piekolie’ en aflevering 7 van het nog te verschijnen artikel ‘Wereld-systeem in crisis’: Het wereldkapitaal groeide na de Tweede Wereldoorlog exponentieel.

Samengestelde economische groei als een vorm van positieve terugkoppeling komt aan de orde aflevering 11 en volgende van het artikel ‘De samenstelling van systemen’ in de rubriek Complexiteit. In het klimaatonderzoek is de term acceleratie ineens gemeengoed geworden. Zie in het (nog te verschijnen) artikel ‘De race van ons leven’ in de rubriek Ontwrichting, ‘Bewijsstuk 2’ in aflevering 9 en ook aflevering 17.

Het export-multipliëreffect slaat bij Jane Jacobs niet op de vermenigvuldiging van verdiende euro’s en van banen, maar op de stedelijke economie als zodanig. Zie aflevering 4 van het tweede artikel van de serie ‘Waar komt de economische groei vandaan?’

Groeiend exportwerk maakt meer import mogelijk. Een deel daarvan gaat dadelijk in het groeiende exportwerk zitten; een ander deel gaat de lokale economie in, waar het opgaat in goederen en diensten die de groeiende stadsbevolking consumeert; nog een ander deel is bestemd voor de lokale bedrijven die onderdelen leveren voort het exportwerk. Nederzettingen variëren enorm in de verhouding van het deel van hun verdiende import dat direct de lokale economie ingaat en het deel dat die lokale economie als het ware passeert en direct terugvloeit, het exportwerk in.

Om een groot multipliëreffect te krijgen moet het lokale toeleveringswerk aan exporterende organisaties gedaan worden door lokale firma’s die onafhankelijk zijn van de exporterende organisaties zelf. De lokale economie kan dan nieuw werk toevoegen, met inbegrip van experimenteren in het proces van vallen en opstaan. De formule D + nVO + A.nD die Jane Jacobs daarvoor heeft, wordt zo succesvol afgerond. Zulke expansie is slechts mogelijk in nederzettingen waar, letterlijk, meer ruimte geschapen wordt voor nieuwe arbeidsdeling (zie aflevering 8 van het eerste artikel van de serie ‘Waar komt de economische groei vandaan?’). Zie ook banen. Die noodzakelijke ruimte moet geschapen worden door gebeurtenissen die op gang komen voordat het nieuwe werk en de bijbehorende arbeidsdeling verschijnen. Het is de nieuwe export die de ruimte schept voor lokale expansie, dankzij het export-multipliëreffect. Dit effect vormt aldus het hart van het wederkerige systeem van stadsgroei dat we in aflevering 5 van de Inleiding bij de serie ‘Waar komt de economische groei vandaan?’ afgebeeld vinden. Een deel van het nieuwe lokale werk moet dus een voorbode zijn voor nieuwe export, wil de gang erin blijven. Zie voor alle aspecten ook stad als economische eenheid bij Jane Jacobs.

300.000-jaar lang had de mens een intieme relatie met de rest van de levende wereld. Mensen waren zich ervan bewust dat hun voortbestaan afhing van het welzijn van de andere levende systemen om hen heen. Zij voelden zich een onlosmakelijk deel van de levende gemeenschap. Dit idee dat alle levende wezens met elkaar in verbinding staan en dezelfde geest en essentie delen, noemt men animisme. Zie verder bij Achuar.

Nieuwe culturen gingen, millennia geleden, de wereld meer en meer in tweeën delen, met een spiritueel rijk van goden boven de rest van de schepping, en met de mens in een bevoorrechte positie, als heerser. Maar daar bleef het niet bij. Eind zestiende eeuw kwam de Engelse geleerde Francis Bacon met een ethiek die de natuur en alle materie voorstelde als vals, rommelig, wild en chaotisch: een beest dat ‘getemd’ moest worden. En wetenschap en technologie waren de instrumenten om dit bereiken. ‘De wetenschap moet als het ware de geheimen uit de natuur martelen,’ schreef hij. Zo kon de natuur ‘dienstbaar worden gemaakt’. Ook de mens kon gemarteld worden om hem gezeglijk te maken. Zulke ideeën waren precies wat de kapitalisten nodig hadden. Natuur werd zo van levend organisme tot inerte materie, een machine. Zie ook bij zijnsleer.

De Franse filosoof René Descartes maakte de stap naar een levenloze natuur af door deze visie van natuur-als-machine in een coherente filosofie te gieten. Hij stelde dat er een fundamentele tweedeling bestaat tussen geest en materie. Mensen zijn unieke levende wezens met een geest (of ziel): het teken van hun speciale band met God. De rest van de schepping, daarentegen, is niets anders dan niet-denkend materiaal, automaten die volgens voorspelbare mechanische wetten werken. Hij slaagde in het doel om de ziel uit de natuur halen. Deze visie kwam bekend te staan als dualisme.

Eerst konden mensen door de vervreemding van hun land en hun scheiding van de ecosystemen er inderdaad van overtuigd worden dat ze fundamenteel losstonden van de rest van de levende wereld en konden ze andere wezens als objecten gaan zien (aflevering 7 van het artikel ‘Natuur: kapitalisme/animisme – afkicken/aanwennen’ in de rubriek Ethiek). Maar tijdens het tijdperk van de Verlichting kon de volgende stap gezet worden: het veranderen van de ideeën van mensen over arbeid. Niet alleen de natuur werd in dit nieuwe systeem geobjectiveerd, maar ook het lichaam. De geest moest het lichaam beheersen voor hetzelfde doel als de regerende klasse de natuur moest domineren, namelijk ten dienste van de productiviteit. Het maakte van het menselijk lichaam een ‘ruwe’ grondstof (aflevering 8). Arbeid werd handelswaar. Er zit echter niets natuurlijks of aangeborens in het productieve gedrag van de homo economicus. Wij zijn heden ten dage het product van vijf eeuwen culturele herprogrammering.

In Europa werd het vrouwelijke arbeidspotentiaal ingezet voor de zorg voor arbeiders, en wel zo goed als gratis. Van vrouwen werd gedacht dat zij ‘dichter bij de natuur’ stonden dan mannen en zo werden ze behandeld: ze werden onderworpen, gedwongen en gebruikt. Net zoals bij de natuur werden de kosten van de uitbuiting geëxternaliseerd. In de koloniën ging het nog een stap verder. Hier werden grondstoffen, arbeidskracht en landbouwproducten gratis opgehaald. Er werd niets voor teruggegeven. De kosten van plundering konden opnieuw worden geëxternaliseerd (aflevering 9). Die primitieve ‘wilden’ die nota bene weigerden het idee van het mens-natuur-dualisme te accepteren, moesten worden ‘beschaafd’; tot inschikkelijke deelnemer aan de kapitalistische wereldeconomie gemaakt worden. Dat ging met grof geweld gepaard.

Het is dus een kernprincipe van het kapitalisme dat de wereld gewoon materiaal is dat kan worden gewonnen en weggegooid. Wij zijn niet alleen allemaal erfgenamen van de dualistische ontologie, we zijn ermee doordrenkt. Zelfs het postmoderne huldigt deze visie (aflevering 10). Lees verder bij animisme, de natuur als familie.

De natuur houdt er een bijzonder stringent belastingstelsel op na. Elke materie-energie-transactie gaat in de natuur met een aanslag gepaard die de waarde van de transactie zelf ruimschoots overstijgt. Zo belast de natuur de conversie van steenkool naar elektriciteit met een tarief van maar liefst een paar honderd procent. Die belasting wordt echter meestal aan het oog onttrokken en zelden onmiddellijk geïnd. Anders geformuleerd, sommigen plukken de vruchten van de transactie en slagen erin de kosten op anderen af te wentelen: andere klassen, generaties, soorten en plekken draaien voor de belasting op. Zie ook commons.