Maatschappijen hebben zowel handelswerk als wachterswerk nodig. Elk soort werk heeft zijn bijpassende syndroom dat het andere tegenspreekt. De twee soorten werk zijn vatbaar voor aantasting als ze de grenzen van hun rol of moraal te buiten gaan. Dat lazen we bij de wet van de aantasting van morele stelsels. Kan er eigenlijk wel zo’n een symbiose zonder aantasting bestaan?

Uit ervaring kennen we twee manieren om de zuiverheid van de syndromen te beschermen. Geen van beide manieren blijft lange tijd goed werken. Maar we hebben geen andere. Aan de ene kant heb je een strakke indeling in kastes of klassen, aan de andere kant wat Jane Jacobs afgewogen soepelheid noemt. De strakke indeling komt eerst ter sprake. We vinden hem in theorie bij Plato en in de praktijk in het oude Japan. Daarover gaat aflevering 28 van het artikel ‘Handel en bestuur, twee stelsels om te overleven’ in de rubriek Ethiek.

Aflevering 29 gaat over de standenmaatschappij van de Europese middeleeuwen. Daarin ontstond toch ook ruimte voor een bloeiende handel in ambachtelijk werk en ruwe materialen. Het lijkt erop dat wachterskastes de handel ruimte en speling gaven puur door zich afzijdig te houden. Er is geen historische volgorde, want al in de tijd van het bijbelboek Deuteronomium was er sprake van afgewogen soepelheid. De eerste jagers werden naar behoefte veroveraars en strijders, maar als hun vredestoestand het ruilen van goederen bij de grote handelsrots behelsde, hebben we de kern te pakken van de afgewogen soepele benadering (het onderwerp van aflevering 30). En dat ging volgens regels die iedereen kon snappen. Deze aflevering bevat interessante noten.

Rigide ordeningen proberen de werkelijkheid vast te pinnen, maar werkelijkheden veranderen steeds. Kaste-ordeningen verouderen. Daarom hebben de kastebenadering en haar moraal alleen tijdelijk nut. Aflevering 31 geeft voorbeelden van de aanpassing die dan nodig was, maar aanpassen is vaak te moeilijk, te beperkt of komt te laat. De valkuilen daarbij zijn ook het onderwerp van aflevering 32. Maar het kan wel. In Japan kwam de revolutie uit de kaste van de samoerai zelf, met positieve gevolgen voor de economie. In Engeland nam de ‘handelskaste’ juist de gewoontes van de upper class over, met negatieve gevolgen voor de economie. Zie ook hier de noot daarover.

In aflevering 33 is de soepele benadering aan de beurt. Een wijdverbreid moreel begrip en de eerbiediging van de syndromen zijn de enige betrouwbare steunpilaren voor de soepele benadering. Maar die stelt meer eisen aan het morele begrip van ieder van ons. Er spelen al gauw misplaatste rollen en waarden, zoals blijkt uit een voorbeeld uit veilingwereld.

Als een breuk met het syndroom eenmaal ingeburgerd raakt, grijpt de omkering van deugden in fouten steeds verder om zich heen (aflevering 34). Vertroebeling heerst alom, want mensen nemen hun afgestompte moraal met zich mee als ze naar andere organisaties gaan. Na verloop van tijd verliest de afgewogen soepelheid haar vermogen om de afwegingen te maken die nodig zijn. Let wel: het leven gaat gewoon door, alleen steeds wat verder aangetast. Dat is de grote valkuil in deze benadering. Een wijdverbreid moreel begrip en de eerbiediging van de syndromen zijn de enige betrouwbare steunpilaren voor de soepele benadering, net als onbuigzaamheid voor kastestelsels.

Aflevering 35 stelt aan de orde hoe je een bedrijf moet hervormen dat van onder tot boven door en door oneerlijk is. Hier wordt het Pentagon als voorbeeld behandeld. Daar hielden wachters het handelsleven niet op het rechte pad. De wachters hadden zelf wachters nodig. Wachters hebben ieder voor zich net zo hard zelfonderzoek en moreel bewustzijn nodig als handelsondernemingen. Maar nieuwe vormen van overtredingen zien ze dan toch niet van te voren aankomen. De werkelijkheid is steeds in beweging. Zelfonderzoek blijft nodig.

Aflevering 36 rondt het betoog van Jane Jacobs af. Ze kijkt naar de rol van burgers die zich een deel van hun tijd met maatschappelijke vraagstukken bezighouden. Die moeten soepel kunnen switchen tussen wachters- en handelswerk. Zoals bij vakbondswerk, de rol van kranten en nieuwszenders, of overheidsinstanties die ook altijd in de handel verwikkeld raken.

Ze eindigt zo: Samenvattend heeft een ingewikkelde democratische maatschappij om heel veel praktische redenen afgewogen soepelheid nodig. Maar de belangrijkste reden om er waarde aan te hechten is dit: als het waar is dat wij de enige schepsels zijn met twee fundamenteel verschillende manieren om aan de kost te komen, dan volgt daaruit dat we om zo volledig mogelijk mens te zijn, in staat moeten zijn om onze twee syndromen goed te gebruiken. We hebben allemaal de beschikking over beide, om de eenvoudige reden dat we mens zijn. Ze vallen niet zomaar aan een of andere voorbeschikte groep toe alsof we maatschappelijke insecten zijn. Hierin zijn we uniek.

Lees verder ook handelssyndroom, de kenmerken, wachterssyndroom, de kenmerken, handelssyndroom en de wetenschap, handel, bestuur en de maffia, handel, bestuur en de landbouw en handel, bestuur en de aantasting ervan.

Hiermee is dit artikel nog niet klaar, want ik geef in aflevering 37-39 nog een case-study over Ronald Plasterk weer.