In aflevering 9-18 van het artikel ‘Handel en bestuur, twee stelsels om te overleven’ in de rubriek Ethiek behandelt Jane Jacobs het tweede van haar twee stelsels, het wachterssyndroom. Ze loopt daarbij de voorschriften uit het schema af, wel uitgebreider dan bij de kenmerken van het handelssyndroom. Ik geef daar nu iets van weer.

Het voorschrift ‘vermijd handeldrijven’ lijkt direct al een raadsel, want dat is laag en bezoedelend (aflevering 9). Het taboe op handeldrijven kwam voor het eerst op in het militaire leven om bedrog ondenkbaar te maken, juist omdat het op de loer lag. Dezelfde maatschappelijke groepen deden zowel aan vechten als regeren. Het voorschrift sprong daardoor over en raakte verankerd in alles wat met regeren te maken heeft, en bleef in stand als morele beschermingsmaatregel tegen omkoperij. De goede reden waarom het taboe doelmatig was, raakte overwoekerd door maatschappelijke vooroordelen zonder morele inhoud of praktische rol. Maar daaronder bleef het aanvankelijke morele punt aanwezig, en voor deugdzame mensen die wachterswerk doen, bestaat het nog steeds.

In aflevering 10 gaat het over ‘treed strijdbaar op’ (dwang bij overtreding is in het wachterswerk prijzenswaardig), over ‘gehoorzaamheid en discipline’ (persoonlijke opvattingen over goed en kwaad worden niet geduld). Het voorschrift ‘vasthouden aan de traditie’ staat tegenover het veranderingsgezinde handelsleven.

Rangorde en trouw zijn het thema van aflevering 11. Gezagsketens zijn het belangrijkste organisatiebeginsel voor wachters. “Wees trouw’ geldt in de wachtersmoraal echt als sleutelvoorschrift. Verraad is nog erger dan moord. Machiavelli achtte trouw onmisbaar om als vorst te slagen. Hoe trouw te verdienen, te winnen, te kopen, in te stampen, te cultiveren; hoe trouw aan concurrerende vorsten en staten te ondermijnen; hoe ontrouw op te sporen en hoe ermee om te gaan – dat was het hoofdthema van Machiavelli. Trouw is een deugd. Het is ook nog het thema van aflevering 12. Terwijl gehoorzaamheid eenrichtingsverkeer is, werkt trouw beide kanten op. Het betekent broederschap, en een troost. Onverbrekelijke trouw komt niet vanzelf aanwaaien, net zo min als eerlijkheid in het handelssyndroom. Het moet er ingestampt worden. En ze moet standhouden in tijden van sleur. Dus, hoe kon die deugd ooit, voor het eerst, binnen culturen opkomen? Dat probeert Jane Jacobs te verklaren in aflevering 13. Het begon in het leger en breidde zich vervolgens uit tot ander wachterswerk. Het is een essentieel onderdeel van het syndroom, maar zonder richting ontaardt de trouw. Het is een tweesnijdend zwaard.

Nu komt in dezelfde en de volgende aflevering nog ‘neem wraak’. Die drang moet juist ingetoomd worden. Dus is de vraag: hoe en waarom kregen wachters het alleenrecht op wraak? Dat blijft toch min of meer een raadsel.

In aflevering 13 en 14 komt ook ‘pleeg bedrog om het doel te bereiken’ nog aan de beurt. Dat lijkt uit de jacht voort te komen. Voor spionnen is het deugdelijk, maar voor bureaucratische instanties is bedrog ontrouw als ze hun trouw inperken tot een instantie, een afdeling, of zelfs tot een kliek, ten koste van de trouw die ze aan het staatslichaam verschuldigd zijn.

‘Maak rijkelijk gebruik van vrije tijd’ is het volgende voorschrift (aflevering 15). Het staat tegenover de ijver in het handelssyndroom. Het lijkt een recept om mensen met veel tijd niet te laten wegkwijnen door luiheid en verveling. Veel teamsporten en bordspelen geven ook nu nog vorm aan de strijd om gebied, de voornaamste zorg van strijders en andere wachters.

In aflevering 16 is ‘uiterlijk vertoon’ aan de beurt. Dat is vaak een uitdrukking van trots en van traditie, aansluiting bij het verleden, bestendigheid. Het toont hoezeer het gezag gehoorzaamheid en trouw verdient. Zolang het met wijsheid gepaard gaat tenminste – die eigenschap van een combinatie van gezond verstand, vooruitziendheid, beoordelingsvermogen, bewustzijn en morele moed.

Het voorschrift ‘wees vrijgevig’ is de wachtersvorm van investering: er wordt geïnvesteerd in macht, invloed en beheersing. Hierover gaat aflevering 17. Vrijgevigheid dient vaak om publieke steun te winnen. Het manipuleert, maar dat kan ook tevredenheid en rust in het gebied opleveren. En met dat doel valt niet te spotten.

Tenslotte komen over het wachterssyndroom dan nog de voorschriften ‘sluit anderen buiten’, ‘wees volhardend’, ‘aanvaard het lot’ en ‘houd de eer hoog’ aan bod. Lees erover in aflevering 18. Vooral ‘eer’ krijgt daar nog aandacht. Eer houdt morele verplichtingen in. Het kan een keurslijf zijn.

In aflevering 19 worden de meningen van beide syndromen nog eens vergeleken. Lees verder ook handelssyndroom, de kenmerken, handelssyndroom en de wetenschap, handel, bestuur en de maffia, handel, bestuur en de landbouw, handel, bestuur en de aantasting ervan en handel en bestuur, onderscheid bewaren.