Het begrijpen van ons ecologisch disfunctioneren begint bij de epistemologie – hoe we weten wat we weten – en met een bijzonder eigenaardig kenmerk van de menselijke cognitie. Basale culturele verhalen en sociale normen kunnen zich weliswaar als werkelijkheid voordoen, toch zijn ze producten van de menselijke geest. Ze zijn letterlijk verzonnen, ook al zien we ze als onaantastbare wijsheid. Alle culturele verhalen, wereldbeelden, religieuze doctrines, politieke ideologieën en academische paradigma’s zijn in feite ‘sociale constructen’. Lees hierover in aflevering 2 van het artikel ‘Eindspel: de economie als ecologische ramp en wat er moet veranderen’ in de rubriek Economie.
De wetenschap neemt hierbij een unieke plaats in, en wel in de zin dat wetenschappers de geldigheid van voorlopige constructen (hypothesen) over de echte wereld expliciet testen aan de hand van observatie en experimenten, en hun begrip dienovereenkomstig aanpassen. Dat kan leiden tot een geaccepteerde theorie: een sociaal construct dat gebruikt kan worden als verklaring voor een bepaalde entiteit of verschijnsel – of waarmee daarover voorspellingen gedaan kunnen worden.
De economische wetenschap neemt een middenpositie in. We kunnen het er bijvoorbeeld over eens zijn dat ‘de economie’ dát geheel van menselijke activiteiten is, waarin goederen en diensten worden geproduceerd, gedistribueerd en geconsumeerd. Toch kunnen we daar nog alle kanten mee uit, met steeds een weerspiegeling van de specifieke reeks sociaal geconstrueerde waarden van de aanhangers en hun overtuigingen/aannames over de economie en haar relatie tot de samenleving, bestuurssystemen, ecosystemen, enzovoort. De ene benadering kan de nadruk leggen op concepten of activiteiten die in een andere benadering gemarginaliseerd of volledig weggelaten worden (denk aan privébezit versus staatseigendom, of vrije versus gereglementeerde markten). En hier kan het ingewikkeld worden, want elk economisch paradigma is een veelomvattend sociaal geconstrueerd model dat andere modellen kan bevatten (of weglaten) die op hun beurt ook weer sociale constructen zijn.
Die diepgewortelde sociale constructen zijn perceptuele filters waarmee mensen nieuwe gegevens en informatie interpreteren (aflevering 3). En dat bepaalt weer hoe wij ons tot de echte wereld verhouden. De meeste mensen zijn zich er niet van bewust dat hun collectieve overtuigingen gedeelde illusies kunnen zijn; een cognitieve zinsbegoocheling die het lot van de mensheid weleens zou kunnen bepalen. We moeten ons met name zorgen maken over het huidige dominante neoliberale economische paradigma (de economie van het kapitalisme). Neoliberale modellen bevatten een beperkende karikatuur van het menselijk gedrag, negeren vrijwel de gehele sociaal-culturele dynamiek en hebben geen noemenswaardig oog voor de biofysische systemen waarmee de economie in wisselwerking staat.
Zie ook ecologie en economie, definities en paralellen en hachelijke economisch-ecologische situatie.
